اشاره
در بسیاری از هنرستان‌های کشور، قطعه زمینی کوچک یا بزرگ در گوشه‌ای از هنرستان بلااستفاده وجود دارد. چه خوب است با تکیه بر ذوق و شوق هنرجویان هنرستان یک باغچه هنرستانی سروسامان دهیم. در قصرشیرین در قطعه زمینی از هنرستان، هنرجویان مطابق آنچه که در ادامه می‌آید، یک باغچه هنرستانی ایجاد کردند که در آن تره، جعفری، ریحان، کدوتنبل، کلم، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی و بامیه می‌کاشتند. از محصولشان هم خود استفاده می‌کردند، هم به هنرآموزان هنرستان می‌دادند. مازاد محصول را هم می‌فروختند.
شما نیز هنگامی‌که محل باغچه در هنرستان شناسایی و نقشه آن را تهیه کردید، باید درباره کارهایی که می‌خواهید در آن انجام دهید، تصمیم بگیرید. امکانات و تأسیسات موردنیاز را برآورد کنید و درباره چگونگی اجزای باغچه و طراحی آن تصمیم بگیرید. در این زمان به کمک افراد داوطلب هم نیاز دارید.
الف. بهسازی محل
با هم‌کلاسی‌های خود در محل باغچه قدم بزنید. داشتن نقشه‌ای در محل در گفت‌و‌گوها و ثبت مشاهدات به شما کمک می‌کند. فهرستی تهیه کنید که در آن آنچه دارید و آنچه نیاز دارید، ذکر شده باشد. درباره منابع و فعالیت‌های محلی نیز تحقیق کنید. در نخستین گام باید به نکته‌های باغچه‌بانی توجه کنید.
در اینجا به برخی از این نکات اشاره می‌کنیم:
حفاظت از باغچه در برابر موجودات مهاجم: این کار کاملاً ضروری است. موجودات مهم مهاجم طبیعی در منطقه شما کدام‌اند: مرغ، حیوانات وحشی یا افراد محلی؟ چگونه می‌خواهید باغچه خود را محصور کنید یا از یک محصول خاص حفاظت کنید؟ آیا از قبل حصارها، پرچین‌ها و دیوارهای مناسبی وجود داشته‌اند؟ اگر چنین نیست، می‌توانید مانع مؤثری ایجاد کنید. این کار چقدر پول و زمان خواهد برد. می‌توانید با دیوارهای توری از باغچه خود حفاظت کنید.
تأمین آب: سبزیجات به خودی خود آب فراوانی مصرف می‌کنند. پس شما به تأسیسات مناسب آبیاری نیاز دارید. این تأسیسات باید قابل‌اعتماد، پاک، ارزان‌قیمت و در دسترس باشند. آب موردنیاز شما از کجا تأمین می‌شود؟ آیا هنگام خشک‌سالی هم این آب در دسترس است؟ یک نفر از هنرجویان باید برای نگهداری و مراقبت از منبع آب، پمپ، لوله‌ها و غیره داوطلب شود.
با توجه به اینکه هنرستان در چه منطقه‌ای قرار دارد و وضع آب در آن منطقه چگونه است، با راهنمایی استاد کشاورزی می‌توان محصولات همان منطقه را کاشت.
حفاظت در برابر خورشید: گیاهان به نور زیادی نیاز دارند (حداقل هشت ساعت در روز). اما در مناطقی که آب‌وهوای گرمی دارند، هنگام ظهر و گرمای شدید به مقداری سایه نیاز است. گیاهان حساس و ظریف را کجا قرار خواهید داد؟ از چه امکانات یا گیاهانی برای ایجاد سایه استفاده می‌کنید؟ به این منظور می‌توانید از درخت، دیوار، پرچین، گیاهان دیگر یا حفاظ استفاده کنید.
نوع زمین: سطح زمین باید کاملاً صاف باشد. چنانچه پستی یا بلندی در زمین وجود دارد، باید صاف شود. اگر در زمین از قبل کشت‌شده، شما هم می‌توانید همان محصول را بکارید. اما اگر زمین بکر است، باید علف‌های هرز، سنگ‌ها و ریشه‌های گیاهان و خاروخاشاک جمع‌آوری شوند. البته بعضی گیاهان را می‌توانید نگه دارید. مثلاً گل‌های دائمی مثل گل رز ثابت کرده‌اند که می‌توانند به حیات خود ادامه دهند. از آن‌ها می‌توانید بهعنوان پرچین یا برای مطالعه طبیعت، جذب حشرات مفید، یا حتی جذابیت بصری استفاده کنید. درختان از قبل موجود در محل باغچه هم میوه و سایه دارند و برگ‌های زردشان در تهیه کود گیاهی به کار می‌روند. برگ‌های زرد روی زمین چنانچه در محلی جمع و با خاک مخلوط شوند، کود گیاهی تولید می‌شود. همچنین، درختان به تثبیت خاک و جلوگیری از حرکت آن کمک می‌کنند.
نهر‌های طبیعی را می‌توان به سمت استخرهای آب یا کانال‌های آبیاری هدایت کرد. از سنگ‌ریزه‌ها یا سنگ‌های بزرگ می‌توان برای ایجاد دیوار، فاصله بین کرت‌های باغچه و جداسازی مسیرها و باغچه‌ها بهره گرفت. در محل باغچه، از بطری‌های پلاستیکی می‌توان بهعنوان علامت‌های مقاوم در برابر آب‌وهوا استفاده کرد.
از لاستیک‌های قدیمی اتومبیل هم می‌توان برای ایجاد باغچه‌های کوچک بهره گرفت.
اصلاح جنس خاک: خاک زمین شما از چه نوعی است؟ مقداری از خاک باغچه خود را به کمک خدمات کشاورزی محلی تجزیه کنید. چند هنرجو از چند نقطه دیگر باغچه مقداری خاک را برای تجزیه ببرند. چنانچه نتایج به‌دست آمده یکسان باشد، می‌توان آن‌ها را پذیرفت و اقدامات اصلاحی را انجام داد. این تجزیه‌وتحلیل می‌تواند میزان اسیدی بودن خاک، مواد تشکیل‌دهنده آن، و همچنین مواد شیمیایی خاک را مشخص کند.
اگر اسید خاک زیاد است، مقداری آهک به زمین اضافه کنید. اگر میزان اسیدی بودن خاک کم است، می‌توانید مقداری خاک‌اره، برگ پوسیده، خرده‌چوب یا کود خزه به زمین اضافه کنید.
اگر میزان نیتروژن، پتاسیم، فسفات زمین کم است می‌توانید مقداری کود حیوانی به زمین بدهید.
محل نگهداری وسایل: برای نگهداری وسایل کشاورزی، مثل بیل، کلنگ، بیلچه و فرغون، آلونکی بسازید که بتوان در آن را قفل کرده و یا از یک انباری کوچک یا یک کلاس غیرقابل استفاده بهره بگیرید.
ب. وسایل و فراورده‌های اساسی
وسایلی که نیاز دارید بستگی دارد به مساحت باغچه و تعداد افرادی که در باغچه کار می‌کنند. هنرجویان می‌توانند برخی از این وسائل را از خانه خود قرض بگیرند. فهرستی از وسائل که برای باغچه‌بانی لازم‌اند، از این قرار است:
چرخ‌دستی (فرغون)، بیل، کج‌بیل، قوطی آبیاری، شلنگ، چند عدد ظرف پلاستیکی که بتوان بارها از آن‌ها استفاده کرد، شن‌کش، بیلچه باغبانی، سطل، سبد، خاک‌انداز، قیچی هرس، سم‌پاش پشتی، میخ‌های چوبی، تکه‌های چوب، ریسمان، جارو و تیشه.
فراورده‌های موردنیاز عبارت‌اند از: بذر، نهال، قلم، نشأ، و تقویت‌کننده‌های ارگانیک. برخی از بذرها را می‌توان از گیاهان سالم تهیه کرد. برخی گیاهان مثل سیب‌زمینی با قلمه تكثیر می‌شوند. (یک سیب‌زمینی را که از چند جا جوانه‌زده، طوری قسمت می‌کنیم. که هر تکه سیب‌زمینی دارای یک جوانه باشد و بعد هر قسمت را زیر خاک قرار می‌دهیم). بذرهای موردنیاز را می‌توانید از تولید‌کنندگان بذر تهیه کنید یا از جهاد کشاورزی به رایگان بگیرند.
ج. طراحی باغچه و اجرای آن
برنامه‌ریزی و طراحی باغچه و اجرای آن یکی از لذت‌بخش‌ترین کارهاست و همه هنرجویان می‌توانند در این کار شرکت کنند. عناصر اصلی باغچه عبارت‌اند از: سطح هموار شده باغچه، مسیرها، گلخانه، پشته‌های کودگیاهی، و در صورت امکان آلونک باغچه.
1. سطح هموار شده باغچه
شما به چه نوع زمین هموارشده‌ای نیاز دارید؟ در بیشتر موارد سطح برجسته زمین مناسب است. برای ایجاد چنین سطحی ابتدا باید زمین را شخم بزنید و به آن کودگیاهی اضافه کنید. سپس خاک سطحی اطراف را بردارید و روی سطح هموارشده بریزید تا کمی بالا بیاید. قانون مهم در این نوع هموارسازی این است که: هرگز روی چنین سطحی راه نروید و خاک را فشرده نکنید. اگر خاک به حال خود رها شود، همچنان ساختار خود را حفظ می‌کند و حتی وضعیت بهتری پیدا می‌کند و بهتر از همه اینکه نیاز به نگهداری کمتری دارد. ولی هرچه بیشتر به پیش می‌رویم، نگهداری از سطح و کار با زمین راحت‌تر، می‌شود.
تلاش کنید که به همه بخش‌های باغچه آب برسد. اگر زمین شیب‌دار است، اطراف آن را طوری هموار کنید که آب را نگه دارد و از فرسایش خاک جلوگیری کند.
در صورت امکان طرح خود را نزدیک پنجره کلاس اجرا کنید. این کار به شما کمک می‌کند واقعاً محصولات را زیرنظر داشته باشید. هنرجویان باید بتوانند به همه قسمت‌های باغچه دسترسی داشته باشند، بدون آنکه پای خود را روی خاک باغچه بگذارند. آن‌ها فقط در مسیرهای از پیش معلوم شده باید بگذرند. معمولاً مدیریت باغچه‌های هموار شده مستطیل‌شکل آسان‌تر است، اما در مورد شکل هیچ محدودیتی وجود ندارد. باغچه شما می‌تواند مربع‌شکل، هلالی، دایره‌ای، مثلثی، به شکل حروف الفبا و یا هر شکل دیگری باشد. در جاهایی که فضای محدودی وجود دارد، باغچه به شکل مربع طراحی می‌شود. خود این مربع را هم به مربع‌های دیگری تقسیم می‌کنند و در هر کدام یک نوع محصول می‌کارند.
سطوح هموارشده‌ای که در آن‌ها بذر کاشته شده است، به سایه و محافظت نیاز دارند. روی بذرهای کاشته شده را، برای محافظت از نور شدید یا گرما، باید به‌طور موقت یا پلاستیک پوشاند و به‌محض سایه آن را برداشت.
2. طرح‌های ویژه باغچه
طراحی ویژه به کار اضافی نیاز ندارند. این طرح‌ها می‌توانند تزئینی محرك و حاوی پیام‌های نمادین باشند. حتی می‌توانند تمرینانی در زمینه اندازه‌گیری و ریاضیات ارائه دهند. در ادامه به برخی از طرح‌های ویژه باغچه اشاره می‌کنیم:
سه محصول در یک روز: در این طرح در باغچه ریحان به همراه کلم و هویج کاشته می‌شود. این کار هنرجویان را تشویق خواهد کرد در یك روز سه نوع سبزی مصرف کنند.
باغچه ویتامین A: باغچه‌ای است که در آن کدوتنبل، هویج، سیب‌زمینی و سبزی‌های برگ‌دار تیره‌رنگ کاشته‌ایم. هدف از کشت این محصولات بیشتر توجه به ویتامین A است.
غذاهای باغچه‌ای حاوی ویتامین A: باغچه گیاهان سرزمین‌های خشک: دارای قسمت‌های گود برای نگهداری آب است که با بوته‌ها و حصارهای چوبی محافظت می‌شود و در آن گیاهان مقاوم در برابر خشکی کاشته می‌شود؛ گیاهانی مانند نخود، بامیه، انگور و درخت عناب.
3. علامت‌ها و برچسب‌ها
تهیه علامت و برچسب برای باغچه باید جزئی از فعالیت‌های سالانه هنرجویان باشد. برچسب می‌تواند حاوی نام و اطلاعاتی درباره گیاه و ارزش غذایی آن باشد. طبعاً نوشتن این برچسب‌ها را به هنرمندان کلاس و از افراد خوش‌خط واگذار می‌کنید. علائم باغچه باید بادوام باشند، اما لازم نیست بیش از یک فصل از آن‌ها استفاده کنید. می‌توانید از مواد زائدی که در برابر آب مقاوم‌اند، استفاده کنید؛ مثل سنگ، قطعات آلومینیوم، چوب و پلاستیک. برای تهیه علامت‌ها شما به چکش، چسب چوب، قلم‌موی نقاشی، رنگ و روغن نیاز دارید. از یک سیخ داغ هم می‌توانید برای کندن حروف روی پوست گردو یا چوب و درآوردن حروف الفبا استفاده کنید.
د. مشارکت هنرجویان
هنرجویان هنرستان نمی‌توانند هومه امور مربوط به باغچه را انجام دهند، اما باید تا حدامکان در کارها دخالت داده شوند. آن‌ها می‌توانند به صورت‌های زیر در فعالیت‌ها مشارکت کنند:
نقشه‌برداری از محل و مطالعه روی آن؛
• بحث و تحقیق درباره امکانات و وسائل موردنیاز؛
• مشاهده و ثبت کارهای باغچه؛
• راهنمایی بازدیدکنندگان از باغچه و در جریان گذاشتن خانواده‌ها.