معصومه خلیلی، رئیس گروه بررسی و تحلیل محتوای اداره کل آموزش‌وپرورش استان اصفهان
دکتر حسین زارع، رئیس اداره آموزش‌وپرورش جرقویه سفلی، استان اصفهان
چکیده
هدف از پژوهش حاضر تحلیل محتوای «فصلنامه رشد فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش» براساس خط‌مشی‌ها و سیاست‌های مجله بود. به‌منظور اجرای پژوهش، 11 شماره از مجله‌های سال‌های 1388 تا 1395 انتخاب شدند و هشت هدف مندرج در مجله و شکل‌های ارائه مطالب با دو سؤال اصلی پژوهش بررسی شدند. روش پژوهش توصیفی بود که از روش «تحلیل محتوا» و «آنتروپی شانون» استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد که بیشترین میزان اهمیت دادن به هدف «جلب مشارکت دست‌اندرکاران» و کمترین میزان توجه به هدف «انعکاس دیدگاه‌های صاحب‌نظران» است. همچنین بیشترین ضریب اهمیت مربوط به بخش مقاله (137/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به بخش گزارش (094/0) است.
مقدمه و بیان مسئله
یکی از مهم‌ترین بخش‌های نظام آموزشی هر کشور آموزش فنی‌وحرفه‌ای آن است. این نوع آموزش از جمله خط‌مشی‌های اساسی کشورها برای تربیت نیروی انسانی کارامد در سطح پیش از دانشگاه است [نوابخش، 1388]. در این میان، کیفیت مهارت و شایستگی فارغ‌التحصیلان نظام آموزش‌وپرورش فنی‌وحرفه‌ای تا حد زیادی تابع کارایی هنرآموزان این نظام، آمادگی آنان برای تدریس، آگاهی آنان از روش‌ها و وسایل نوین آموزشی و تحولات روزامد دانش است [میرمحمد علی، 1370]. لذا انتشار فصلنامه‌ای تخصصی برای ارتقای شایستگی حرفه‌ای هنرآموزان و تضمین کیفیت آموزشی هنرجویان کاری پسندیده و مورد نیاز جامعه فرهنگی شاغل در هنرستان‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش است.
واکنش به تغییرات و نیازهای جدید در بخش‌های صنعت و تجارت، رقابت‌های بین‌المللی برای تولید نیروی کار ماهر و شایسته [امفادی، 2001]، لزوم ایجاد حرفه‌های جدید و به‌دنبال آن الزامات حرفه‌ای متفاوت‌تر [سندری، 1982] نیاز به هنرآموزان حرفه‌ای شایسته در برنامه‌های آموزشی جدید پیچیده‌تر، آشنایی با نظریه‌ها و برنامه‌های درسی سایر کشورها، ارتباط آموخته‌های هنرجویان با نیازهای بازار کار، و معرفی کارآفرینان جامعه، ضرورت توجه به محتوای مورد نیاز هنرآموزان و میزان اهمیت هر یک از مؤلفه‌های مندرج در فصلنامه را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
«رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش» نشریه‌ای آموزشی، پژوهشی، تحلیلی و اطلاع‌رسانی در زمینه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای است که با توجه به هدف‌ها و مأموریت‌های این آموزش در حوزه برنامه‌های درسی و راهبردهای کلان نظام اقتصادی، اجتماعی، منطقه‌ای و کشوری به‌صورت فصلنامه منتشر می‌شود. برای تحلیل محتوای نشریه براساس خط‌مشی‌ها و سیاست‌ها، 11 شماره از آن، مربوط به سال‌های 1388 تا 1395 به‌صورت تصادفی انتخاب شدند و همه مطالب مجلات انتخابی بر مبنای هشت مؤلفه مندرج در هدف‌ها و هشت قالب و شکل ارائه مطالب، شامل مقاله، گزارش، مصاحبه، معرفی کتاب، معرفی چهره، معرفی نهادها، معرفی تجربه‌ها و خبر، بررسی و تحلیل شدند. هدف‌های نشریه، مطابق با آنچه در یکی از شماره‌های درج شده، به شرح زیر است:
1. پوشش به حوزه نظری و برنامه‌ریزی درسی آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای؛
2. جلب مشارکت دست‌اندرکاران آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در همه حوزه‌های درونی و بیرونی؛
3. طرح دیدگاه‌های توسعه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای از منظر برنامه درسی توسط دست‌اندرکاران این آموزش؛
4. انعکاس دیدگاه‌های صاحبان مشاغل و صنایع در خصوص کارایی و اثربخشی آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای؛
5. تأکید بر انعکاس دیدگاه‌های نو در آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای؛
6. تأکید بر برنامه درسی منطقه؛
7. تأکید بر طرح مطالب جدید و برانگیزاننده برای هنرآموزان متناسب با برنامه درسی؛
8. تأکید بر انعکاس شیوه‌های نوین کارآفرینی.
سؤال‌های پژوهش
1. میزان توجه به هر یک از هدف‌های فصلنامه چگونه است؟
2. میزان توجه به هر یک از شکل‌های ارائه مطالب در فصلنامه چگونه است؟
جامعه آماری
جامعه آماری این پژوهش همه شماره‌های منتشر شده فصلنامه از آغاز تاکنون بود که از بین آن‌ها 11 شماره به تصادف انتخاب شدند. معیار توصیف محتوای مجله‌ها، خط‌مشی‌ها و سیاست‌های معرفی شده در فصلنامه بود «تحلیل محتوا» در جست‌وجوی دریافت جنبه‌های ادراکی و احساسی پیام‌ها و ادراکات ضمنی قابل استخراج از بیانات است. عنصر مشترک در تمام تکنیک‌های موجود، از شمارش فراوانی گرفته تا استخراج ساختارهای منتج به مدل‌ها، یک تعبیر و تفسیر کنترل شده بر مبنای استنتاج و استنباط است (درانی، 1345).
تحلیل محتوا مرحله‌ای از جمع‌آوری اطلاعات است که در آن، محتوای ارتباطات از طریق به‌کارگیری عینی و نظام‌گرای قواعد مقوله‌بندی، به اطلاعاتی که می‌توانند خلاصه و یا با هم مقایسه شوند، تغییر شکل می‌یابد [هولستی، 1373]. برای تحلیل محتوا مراحل متفاوتی طی می‌شوند که سه مرحله عمده آن به شرح زیر است:
1. مرحله قبل از تحلیل (آماده‌سازی و سازمان‌دهی)؛
2. بررسی مواد (پیام)؛
3. پردازش نتایج (سرمد و همکاران، 1376).
«واحد ثبت» به بخش معنی‌داری از محتوا اطلاق می‌شود که برای انجام تحلیل، از محتوا انتخاب و در طبقه مربوطه قرار داده می‌شود و سپس شمارش می‌گردد (نوریان، 1392). واحد ثبت در این پژوهش کلمه‌ها و جمله‌هایی بودند که به خط‌مشی‌ها و سیاست‌ها به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم اشاره می‌کردند. واحد زمینه نیز همه قالب‌ها و شکل‌های ارائه مطالب در نظر گرفته شد.
پس از رمزگذاری پیام و مقوله‌بندی آن، باید اطلاعات به‌دست آمده تحلیل شوند. امروزه فنون بسیاری در این خصوص ارائه شده‌اند که اساس آن‌ها بر درصدگیری از فراوانی مقوله‌هاست. این دسته از فنون دارای اشکالات ریاضی خاص خود هستند که نتایج آن‌ها را کم‌اعتبار خواهند کرد [آذر، 1380].
در این تحقیق از روشی جدید که برگرفته از تئوری سیستم‌هاست، برای پردازش نتایج استفاده شد. این روش که به روش «آنتروپی شانون1» معروف است، پردازش داده‌ها را در مبحث تحلیل محتوا با نگاهی جدید مطرح می‌کند. آنتروپی نشان‌دهنده مقدار عدم اطمینان حاصل از محتوای یک پیام است. به‌عبارت دیگر، آنتروپی در تئوری اطلاعات، شاخصی است برای اندازه‌گیری عدم اطمینان که به وسیله یک توزیع احتمالی بیان می‌شود. این عدم اطمینان به‌صورت زیر نوشته می‌شود [شانون، 1984؛ به نقل از : آذر، 1380]:
به‌طوری‌که k یک ثابت مثبت است به‌منظور تأمین:
رابطه ریاضی فوق با این فرض که محتوای یک پیام از نقطه‌نظر m پاسخ‌گو در n مقوله طبقه‌بندی شده است، موردبحث قرار می‌گیرد. برای تشریح الگوریتم روش آنتروپی شانون لازم می‌آید که ابتدا پیام برحسب مقوله‌ها به هر پاسخ‌گو در قالب فراوانی شمارش می‌شود.
سؤال 1. میزان توجه به هر یک از هدف‌های فصلنامه چگونه است؟
همان‌طور که در جدول و نمودار 1 مشاهده می‌شود، بیشترین فراوانی مربوط به تأکید بر مطالب جدید و برانگیزاننده برای هنرآموزان متناسب با برنامه درسی، و کمترین فراوانی مربوط به انعکاس دیدگاه‌های صاحبان مشاغل و صنایع در کارایی و اثربخشی آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای است.
اینک با استفاده از الگوریتم بیان شده برای روش آنتروپی شانون به استخراج درجه اهمیت هر یک از مقوله‌ها برای پاسخ‌گوها می‌پردازیم.
مرحله 1. داده‌های جدول 1 طبق رابطه زیر به‌هنجار می‌شود:
مرحله 2. با استفاده از داده‌های جدول فوق مقدار عدم اطمینان حاصل از هر مقوله (Ej) طبق رابطه زیر محاسبه می‌شود:
به‌طوری که است.
بیشترین میزان عدم اطمینان مربوط به مقوله جلب مشارکت دست‌اندرکاران و کمترین میزان عدم اطمینان مربوط به مقوله انعکاس دیدگاه‌های صاحب‌نظران است. با استفاده از بار اطلاعاتی مقوله‌ها 1،2،3،...، nضریب اهمیت هر یک از مقوله‌ها را محاسبه می‌کنیم. هر مقوله‌ای که دارای بار اطلاعاتی بیشتری است، باید از درجه اهمیت (Wj) بیشتری برخوردار باشد. محاسبه ضریب اهمیت مقوله jام طبق رابطه زیر محاسبه می‌شود:
Wj شاخصی است که ضریب اهمیت هر مقوله j ام را در یک پیام با توجه به کل پاسخ‌گوها مشخص می‌کند. از طرف دیگر می‌توان با توجه به بردار W، مقوله‌های حاصل از پیام را نیز رتبه‌بندی کرد.
بیشترین ضریب اهمیت مربوط به جلب مشارکت دست‌اندرکاران آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در همه حوزه‌های درونی و بیرونی و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مقوله‌های طرح دیدگاه‌های توسعه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای از منظر برنامه درسی توسط دست‌اندرکاران این آموزش و انعکاس دیدگاه‌های صاحبان مشاغل و صنایع در کارایی و اثربخشی آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای است. همچنین برای تحلیل محتوای نشریه بر اساس 8 قالب و شکل ارائه مطالب و 8 هدف مشخص شده در مجله (سؤال 2) از روش آنتروپی شانون استفاده شد.
سؤال 2. میزان توجه به هر یک از شکل‌های ارائه مطالب در فصلنامه چگونه است؟
همان‌گونه که در جدول 2 مشاهده می‌شود، بیشترین فراوانی مربوط به بخش مقاله با 101 مورد و کمترین فراوانی مربوط به بخش معرفی چهره با 35 مورد است.
براساس داده‌های جدول 5، بیشترین میزان عدم اطمینان مربوط به مقاله (983/0) و کمترین میزان مربوط به گزارش (676%) است.
همان‌طور که در جدول 5 مشاهده می‌شود، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مقاله (137/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به گزارش (094/0) است و بقیه به ترتیب اهمیت مصاحبه، خبر، معرفی کتاب، معرفی نهاد، معرفی چهره و معرفی تجربه هستند.
بحث و نتیجه‌گیری
توجه خاص به آموزش فنی‌وحرفه‌ای برای تربیت نیروی کار ماهر و نیمه‌ماهر مورد نیاز بازار کار کشور از وظایف نظام آموزش‌وپرورش است. برای تأمین امکانات و تجهیزات، و تربیت هنرآموزان متعهد و کارآزموده، باید بتوانیم نیازهای جدید در بخش صنعت، بازرگانی، خدمات، کشاورزی و هنر را در نظر بگیریم و توجه ویژه‌ای به پرورش هنرجویانی ماهر و خلاق برای کاهش فاصله بین نظریه و عمل نشان دهیم. انتشار فصلنامه‌ای که بتواند علم هنرآموزان را به‌روز و مطابق با استانداردهای بین‌المللی نگه دارد و دیدگاه‌های نو را در قالب مقاله، مصاحبه، گزارش و غیره در دسترس علاقه‌مندان بگذارد، از ضروریات نظام آموزشی است.
فصلنامه فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش با هدف‌های هشت‌گانه مندرج در یکی از شماره‌های مجله، اقدام به چاپ موضوع‌ها در قالب‌های متنوع می‌کند که در تحلیل محتوای هدف‌ها و خط‌مشی‌های مجله و با توجه به شیوه‌های متفاوت ارائه مطالب، ضریب اهمیت هر کدام از هدف‌ها بررسی و مشخص شد: هدف «انعکاس دیدگاه‌های صاحبان مشاغل و صنایع در کارایی و اثربخشی آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای» و نیز هدف «تأکید بر برنامه‌های درسی منطقه» کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بیشترین تأکید بر «جلب مشارکت دست‌اندرکاران آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای در همه حوزه‌های درونی و بیرونی» بود. طرح دیدگاه‌های نو و شیوه‌های نوین کارآفرینی و توسعه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای از منظر برنامه‌های درسی از ضروریات عصر حاضر است که باید صفحه‌های بیشتری از مجله را به خود اختصاص دهند. مسئولان مجله در تعدادی از شماره‌ها مطالبی درج کرده‌اند که با هدف‌ها و خط‌مشی‌های مجله هم‌خوانی ندارند و نیاز روز هنرآموزان و هنرجویان رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش محسوب نمی‌شوند. همچنین با عنایت به اینکه تهیه گزارش‌های مستند از فعالیت‌های کارآفرین‌ها و نهادهای دست‌اندرکار حرف مختلف و بازار کار می‌تواند در ایجاد انگیزه در هنرجویان مؤثر باشد، کمتر به این مورد توجه شده است.
پی‌نوشت
1. Shannon Entropy
منابع
1. آذر، عادل (1380). «بسط و توسعه روش آنتروپی شانون برای پردازش داده‌ها در تحلیل محتوا». فصلنامه علمی‌ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). سال یازدهم شماره 38-37.
2. درانی، کمال (1375). «درآمدی بر تجزیه‌وتحلیل محتوا (فن تعبیر و تفسیر نظارتی)». فصلنامه دانش مدیریت.
3. سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه (1376). روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. آگاه. تهران.
4. میرمحمد، علی (1370). آموزش فنی. انتشارات مدرسه. تهران. چاپ اول.
5. نوابخش، حسین (1388). «دیدگاه‌های نوین و توسعه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای». ماهنامه آموزشی، پژوهشی و اطلاع‌رسانی.
6. نوریان، محمد (1392). راهنمای عملی تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دوره ابتدایی. انتشارات شورا. تهران.
7. هولستی، ال، آر (1373). تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی. ترجمه نادر سالارزاده امیری. دانشگاه علامه طباطبایی. تهران.
8. Mfadi, I.H (2001) A needs assessment of professional competencies of Jordanian vocational secondary teachers, for degree of doctor of philosophy University of Nebraska- Lincoln.
9. Sandry, A.A. (1982). An analysis of the Concerns of Vocational Technical teachers, for degree of doctor of philosophy, the Florida state university.