اشاره
در شماره ۴9 مطالبی پیرامون هدف‌ها و چگونگی کار در باغچه‌های هنرستانی ارائه کردیم. در این شماره می‌خواهیم چند نوع گیاه کاربردی، خوراکی، و دارویی را برای کاشتن در باغچه هنرستانی معرفی کنیم. این گیاهان عبارت‌اند از: تره، جعفری، ریحان، رزماری، نعناع، فلفل‌سبز قلمی، انواع کدو، بامیه، تربچه، هویج، گوجه‌فرنگی، بادنجان و ...
تره
تره گیاهی بسیار مفید، دارای ویتامین‌های گوناگون و اشتها‌آور است. کاشتن آن به روش خطی و دست‌پاش انجام می‌شو د. در روش خطی، زمینی را که برای کاشتن تره در نظر گرفته‌ایم، بهصورت خط‌های موازی به فاصله 10 سانتی‌متر و به عمق حدود یک سانتی‌متر آماده می‌کنیم. سپس بذر تره را در شیارها قرار میدهیم و با خاک‌های لبه شیار، روی بذرها را می‌پوشانیم. سرانجام هم با آب‌پاش به آن آب میدهیم. اگر با شلنگ آبیاری کنیم، بذرها جا‌به‌جا می‌شوند یا آب آن‌ها را می‌برد.
زمانی‌که تره‌ها سبز شدند و به ارتفاع 20 سانتی‌متر یا بیشتر رسیدند، آن‌ها را می‌چینیم و آبیاری می‌کنیم.
در طریقه دست‌پاش باید با دقت بذرها روی زمین پخش شوند و روی آن‌ها را با کود سوخته یا خاک برگ به ضخامت سه برابر ضخامت بذر تره بپوشانیم و با آب‌پاش آبیاری کنیم.
جعفری
جعفری گیاهی دارویی و پُر دوام است که در همه نقاط دنیا کاشته می‌شود. ریشه آن سفید و دوک مانند است که شاخه‌های زاویه‌ای و شیاردار به وجود می‌آورد. برگ‌ها بهصورت دو تا سه قاشق چاک‌دار و به رنگ سبز تیره و درخشان هستند.
گل‌های جعفری سفید رنگ و به‌طور مجتمع بهصورت چتری روی ساقه ظاهر می‌شوند. طریقه کاشت جعفری مثل تره است، منتها اگر بخواهیم بذرها زودتر سبز شوند، باید بذرها را 24 ساعت قبل خیس کنیم و بعد روی کاغذ روزنامه خشک کنیم و در مخلوط خاک و ماسه بادی آن‌ها را بکاریم.
خواص دارویی: مدر، ضد تشنج و نرم‌کننده.
دم‌کرده جعفری به‌خصوص وقتی برگ و دانه آن باشد، یا آب تازه سبزی آن، برای دفع ادرار، کم‌ادراری، یرقان، آسم، سرفه و تأخیر یا مشکل قاعدگی در بانوان بسیار مؤثر است. آب تازه جعفری برای تقویت چشم نیز مفید است.
در مواردی که کلیه‌ها تورم یا التهاب داشته باشند، به‌طور کلی از دم‌کرده جعفری نباید استفاده کرد.
طرز تهیه و مصرف: برای دم کردن جعفری باید یک قاشق غذاخوری پودر برگ‌های آن را در یک فنجان آب داغ به مدت 20 دقیقه بخیسانید. سپس به آرامی دم کنید و بنوشید.
عصاره: یک قاشق چای‌خوری از دانه‌های آسیاب‌شده یا له شده جعفری را در یک فنجان آب داغ به مدت 20 دقیقه خیس کنید. سپس به مدت 15 دقیقه به آرامی بجوشانید و صاف کنید. هر روز یک فنجان بنوشید.
ریحان
ریحان از گیاهان یک‌ساله است که به طور وحشی در مناطق حاره و معتدل دنیا می‌روید و به علت مصرف زیاد آن در آشپزخانه‌ها، در اکثر نقاط دنیا کاشته می‌شود. ریشه‌های پرساقه این گیاه معطر شاخه‌های بته‌ای به طول 30 تا 50 سانتی‌متر به‌وجود می‌آورند. اگر انتهای شاخه ریحان را به‌طول چهار یا پنج سانتی‌متر بچینیم، بقیه ساقه شاخه‌های نو به‌وجود می‌آورد و مرتب می‌توانیم این کار را تکرار کنیم. برگ‌های آن دندانه‌دار و غالباً ارغوانی کم‌رنگ‌اند. گل‌های آن به رنگ‌‌های متنوع دیده می‌شوند که با آرایش خوشه‌ای در ماه‌های مرداد تا مهر می‌رویند.
خواص دارویی: ضد تشنج، اشتها‌آور و ضد دردهای معده. تأثیر دارویی سبزی ریحان عموماً با معده و اعضای وابسته به آن ارتباط پیدا می‌کند و برای رفع انقباض معده، ورم معده، استفراغ، قولنج روده، یبوست و تورم روده مفید است. همچنین داروی ضد تشنج است و برای سیاه‌سرفه و سردرد تجویز می‌شود.
طرز دم کردن ریحان: یک قاشق چای‌خوری پودر خشک ریحان را به مدت نیم‌ساعت در یک لیوان آب جوش خیس کنید. سپس به مدت 15 دقیقه به ملایمت بجوشانید. سپس آن را صاف و با کمی عسل شیرین کنید و در طول روز 12 استکان بنوشید. بذر ریحان را بهصورت دست‌پاش در زمین می‌کارند.
رزماری یا اکلیل کوهی
اکلیل کوهی گیاهی چند ساله است که بیش از هزار سال قدمت دارد. درختچه‌ای است با برگ‌های ماندگار و خوش‌بو که در زمین‌های خشک و نواحی مدیترانه‌ای فراوان می‌روید. طول ساقه چوبی آن ممکن است به 5/1 متر برسد. برگ‌های آن متقابل، ضخیم و ماندگارند. این گیاه از خانواده نعناعیان است و گل‌ها، برگ‌ها، و سر شاخه‌های آن قابل استفاده‌اند. گل‌های آبی آن در میان برگ‌های سبزرنگ جلوه باشکوهی دارد.
طرز کاشت رزماری: قلمه‌های رزماری را می‌توان از داخل پارک‌های دامنه بزرگ راه‌ها، از باغبان‌های شهرداری مجانی گرفت. قلمه‌ها را داخل ظرف آب می‌گذاریم تا ریشه بزنند یا آن‌ها را مستقیماً داخل ماسه می‌کاریم و پس از ریشه زدن در محل مورد نظر می‌کاریم.
خواص دارویی: از رزماری در درمان اختلالات گوارشی، سرفه‌های همراه با تشنج، تب، حالت‌های افسردگی، رماتیسم و دردهای مفصلی استفاده می‌شود. همچنین بهصورت خوراکی، در درمان اضطراب، سردرد، فشار خون و بی‌اشتهایی به‌مصرف می‌رسد. نوشیدن دم‌کرده آن حالت‌های ضعف عمومی بدن و خستگی مفرط را رفع می‌کند و موجب سهولت ترشح دفع صفرا می‌شود. لذا از آن در درمان بیماری یرقان و نارسایی کبد استفاده می‌شود.
برای درمان تنگی نفس دود برگ‌های خشک آن را باید استنشاق کرد.
استعمال خارجی
برگ‌های پخته‌اش را بهصورت مرهم روی آماس‌های دردناک، پیچیدگی مفصل، ضرب‌دیدگی‌ها و همچنین روی رماتیسم مفصلی می‌گذارند. شست‌وشوی دهان و غرغره با جوشانده برگ‌های آن، برفک و ورم لوزه را درمان و لثه‌ها را محکم می‌کند. این گیاه تأثیر بسیار جدی روی سلول‌های حافظه دارد. از گیاه رزماری پماد رزماری درست می‌کنند که در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد.
مصرف اکلیل کوهی در غذاها: رزماری یکی از چاشنی‌های پر مصرف در آشپزی است و با مصرف آن می‌توان میزان نمک مصرفی را کاهش داد. علاوه بر این در طبخ هویج، کدو حلوایی، نخود سبز و ذرت افزودن کمی رزماری طعم آن‌ها را بهتر و خوشمزه می‌کند. هنگام پختن مرغ یا گوشت گوساله، یکی دو شاخه پر برگ آن را داخل دیگ بگذارید تا گوشت را معطر و ترد کند.
نعناع
گیاهی است دو رگه که در اکثر نقاط دنیا کاشته می‌شود. همچنین به‌طور وحشی در مزرعه‌ها و خاک‌های مرطوب می‌روید و مصرف زیادی در آشپزخانه دارد. ساقه‌های آن چهارگوش و برگ‌هایش متقابل‌اند. برگ‌های آن دندانه‌دار و نوک تیز هستند و گل‌های محوری و انتهایی آن کوچک و صورتی‌‌اند که در ماه‌های تیر تا مهر می‌روید. تمام گیاه به علت داشتن «اسانس مانتول» بوی خوش دارد.
کاشتن نعنا: یک دسته نعناع ریشه‌دار را زیر خاک می‌کاریم. ساقه‌های سبز بیرون خاک باشند. نعناع در زمین ریشه می‌دواند و زیاد می‌شود.
نگهداری نعنا: پس از رشد کافی نعنا، آن را درو می‌کنیم، شستوشو میدهیم و در سایه خشک می‌کنیم. پودر الک شده آن را در شیشه نگه می‌دارند و در آشپزخانه در موارد متعدد از آن استفاده می‌کنند. اندام دارویی آن برگ‌هایش هستند.
خواص دارویی: معرق، ضد تشنج، صفرا بر، ملین، و دارویی مقوی برای کم کردن عطش و تب. دم‌کرده نعنا و یا عرق آن برای درمان ناراحتی‌های عصبی، بی‌خوابی، دل درد، سرفه، سردردهای میگرنی، ضعف ها‌ضمه؛ سوزش قلب و تهوع مفید است. دم‌کرده نعنا بهصورت دم‌نوش می‌تواند جایگزین قهوه باشد. چیدن برگ‌های نعنا باید در روزهای گرم و آفتابی و قبل از گل دادن باشد. عرق نعنا را با توجه به غلظت آن و طبق برچسب دستور آن مصرف کنید.
فلفل سبز قلمی
گیاهی است که پس از رشد کردن در پایین دارای ساقه چوبی است و در انتها پرشاخه می‌شود. برگ‌های آن بیضی شکل‌اند. این گیاه معمولاً یک ساله است، اما این‌جانب20 گلدان را که محصول آن‌ها تمام شده بود و سرما داشت برگ‌هایشان را سیاه می‌کرد، به داخل پیلوت ساختمان بردم و از سرما حفظ کردم. در طول زمستان از آن‌ها نگهداری کردم و در فروردین ماه دوباره آن‌ها را به حیاط آوردم. انتهای شاخه‌ها را که خشک شده بودند، چیدم و قسمت ساقه چوبی باقی ماند.
در اردیبهشت ماه ساقه‌ها جوانه زدند و پرشاخه شدند. پس از مدتی هم گل‌های سفید و زیبایی روی شاخه‌ها ظاهر شدند و فلفل‌ها در سال دوم محصول دادند.
بنابراین می‌توان با تحربه، گیاه یک‌ساله را دو ساله کرد.
برای کاشت فلفل سبز بذر آن را در یک گلدان می‌کاریم. وقتی که بلندی گیاهان به 15 یا 20 سانتی‌متر رسید، آن‌ها را در گلدان‌های جداگانه یا زمین نشاء می‌کنیم. بلندی این گیاه به 80 سانتی‌متر تا یک متر هم می‌رسد.
خواص دارویی: میوه آن اشتها‌آور و هاضم مواد غذایی است و بزاق دهان را زیاد می‌کند. به‌منظور مقاوم کردن بدن در شروع فصل سرما مورد استفاده قرار می‌گیرد. از دم‌کرده فلفل می‌توان در مداوای دردهای معده، اثنا‌عشر و انسداد آن بهره گرفت.
چنانچه ضماد فلفل را روی پارچه بمالیم و روی مواضع دردناک بدن بگذاریم- مثلاً روی رماتیسم مفصلی- در این محل جریان خون زیاد و درد کم می‌شود.
طرز تهیه دم‌کرده: یک قاشق چای‌خوری از پودر فلفل خشک را در یک فنجان آب جوش بریزید و دم کنید. هر بار یک قاشق غذاخوری از آن را میل کنید.
تربچه
به تناسب مساحت زمین و میزان احتیاج، مقداری بذر تربچه را به دقت بهصورت دست‌پاش یا خطی می‌کاریم و روی بذرها را به اندازه سه برابر ضخامت بذر خاک برگ یا کود سوخته می‌ریزیم. سپس با آب‌پاش آبیاری می‌کنیم. تربچه گیاهی است کم دوام و به واسطه مصرف زیاد، در سطح وسیعی کاشته می‌شود. ریشه‌های گوشتی آن به رنگ‌ها و شکل‌های متفاوتی در می‌آیند.
خواص دارویی: این گیاه ضد تشنج، قابض، مدر و صفرابر و برای دفع سنگ‌های کلیه مفید است. مصرف آب تازه یا شیره گرفته شده از کوبیده یا رنده تربچه، یکی از روش‌های اروپایی معالجه بیماری‌های سرفه، رماتیسم و ناراحتی‌های مثانه است. برای مداوای مثانه و شفا یافتن آن باید حداقل سه هفته از شیره تربچه استفاده کرد. همچنین مصرف تربچه برای برنشیت مزمن و اسهال نیز مفید است.
هویج
گیاهی است یک ساله یا دو ساله که به‌طور وسیعی در سراسر دنیا کاشته می‌شود و به‌طور وحشی نیز در مزرعه‌ها می‌روید. هویج دارای انواع ویتامین‌های آ، ب، ث و د است و مصرف آن در درمان بیماری‌های ناشی از کمبود یکی از ویتامین‌ها بسیار مؤثر است. هویج ماده‌ای به نام «کاروتن» دارد که وقتی به مصرف می‌رسد، کبد از آن ویتامین A می‌سازد. ویتامین A ماده‌ای حیاتی و بسیار ضروری است که در افزایش دید چشم و جلوگیری از شب کوری مؤثر است.
وجود نمک پتاسیم (K) در هویج سبب مُدر بودن آن می‌شود، لذا کلیه را به خوبی شستوشو می‌دهد. در هویج نوعی روغن گیاهی وجود دارد که ضدکرم‌های گرد است و اگر در هفته روزی دو یا سه عدد هویج خورده شود، اثر آن حتمی است.
آب هویج در جلوگیری از ترشح بیش از حد اسید معده و درمان سوزش قلب مفید است.
برای کاشتن هویج قسمتی از زمین باغچه هنرستان را انتخاب می‌کنیم و به اندازه نیاز، بذر هویج را به صورت دست‌پاش روی زمین می‌پاشیم. روی آن را هم با کود سوخته یا خاک برگ به ضخامت سه برابر ضخامت بذر هویج می‌پوشانیم و با آب‌پاش آب میدهیم.
گوجه‌فرنگی
بذر گوجه فرنگی را در یک گلدان می‌کاریم. زمانی که بلندی بوته‌های گوجه‌فرنگی به 15 یا 17 سانتی‌متر رسیدند، دانه‌دانه آن‌ها را از گلدان در می‌آوریم و در زمین نشاء می‌کنیم. بلافاصله هم آب میدهیم یا برای سهولت کار می‌توانیم یک دسته نشاء گوجه‌فرنگی را از محل‌هایی که به صورت انبوه می‌کارند، تهیه کنیم. سپس نشاء‌ها را در زمین مورد نظر در یک لبه پشته و (قبلاً شرح پشته در باغچه هنرستانی بیان شده است) می‌کاریم.
ماده رنگی گوجه‌فرنگی «لیکوپن» نام دارد که ضد سرطان است. گوجه فرنگی انواع متفاوتی دارد؛ مثل گوجه‌فرنگی گیلاسی و غیره.
گل همیشه بهار یا کالاندولا
گیاهی علفی و زیبا دارای ساقه‌ها به‌طول 20 تا 50 سانتی‌متر است. برگ‌های ساده بیضوی و دراز پوشیده از کرک با کناره‌های موجدار و بی‌رنگ سبز مایل به قهوه‌ای روشن دارد. گل گیاه زرد یا نارنجی است.
طریقه کاشت: بذر همیشه بهار را روی زمین دست‌پاش می‌کنیم. پس از رویش گیاه، چنانچه بوته‌ها خیلی پُر در آمده باشند، آن‌ها را تنگ می‌کنیم؛ یعنی بوته‌ها را از جاهای پر در می‌آوریم و در محل‌های خلوت می‌کاریم.
گل همیشه بهار را می‌توانیم در حاشیه باغچه بکاریم.
خواص درمانی: گل همیشه بهار معرق، دارای اثر قوی و تصفیه‌کننده خون است. اختلالات کبدی و زردی (یرقان) با مصرف گل همیشه بهار از بین می‌روند، زیرا دارای اثر قطعی بر روی کبد و ترشح صفراست. برای رفع جوش‌های صورت (دانه غرور)، کودک، پینه بستن دست و پا، میخچه و زگیل نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای درمان زخم‌های سطحی یا خراش پوست از کرم یا پماد گل همیشه بهار استفاده می‌کنند.
منابع
1. دکتر زرگری، علی (1347) گیاهان دارویی. امیرکبیر. تهران.
2. بی‌لاست، جان (1370). تندرستی و زیبایی با گیاهان. ترجمه احسان خوانساری. ناشر: مترجم
3. بخشوده، علی‌محمد (1391). «اکلیل کوهی». مجله فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش. شماره 27.