مقدمه
آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای آموزش‌هایی هستند که فرد را برای احراز شغل، حرفه و کسب و کار آماده می‌کنند و یا کارایی و توانایی وی را در انجام آن‌ها افزایش می‌دهند [کنوانسیون آموزش فنی‌وحرفه‌ای، یونسکو، 1989؛ به نقل از: نیکویی، 1377].
آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای آموزش‌هایی هستند که انتظار می‌رود دانش‌آموختگان آن‌ها در زمان ورود به دنیای کار، نسبت به دانش‌آموختگان رشته‌های نظری، از سازگاری بیشتری با محیط کار برخوردار باشند. به عبارت دیگر، این دانش‌آموختگان باید توانایی لازم را برای اشتغال داشته باشند.
نظام‌های آموزشی فنی‌وحرفه‌ای به لحاظ برنامه درسی، نحوه اجرا، مدیریت و سازمان‌دهی در دنیا در گستره وسیعی قرار گرفته‌اند. اما همه آن‌ها در یک هدف مشترک هستند و آن تربیت نیروی انسانی به‌گونه‌ای است که شایستگی‌های لازم را برای ورود به دنیای کار (بلافاصله و یا با عبور از آموزش‌های تخصصی ورودی هر حوزه کاری) داشته باشد.
امروزه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای بیشتر به فناوری، صنعت و تحول علمی کشور بستگی دارند. نیازهای تکنیکی ما را به آن سمت می‌کشند که از آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای حداکثر بهره‌مندی را داشته باشیم. آموزش فنی‌وحرفه‌ای در واقع نوعی آموزش مشارکتی است. همه دست‌اندرکاران بخش صنعت، خدمات و کشاورزی نقشی جدی در برنامه‌ریزی درسی فنی‌وحرفه‌ای دارند.
آموزش‌وپرورش نباید یک دستگاه غیرتولیدی، هزینه‌ای و مصرفی تلقی شود که سرمایه کشور را مصرف کند. زیرا این تلقی هم ظلم به آموزش‌وپرورش است و هم بزرگ‌ترین مانع برای تحقق آرمان‌هاست.
اشکالات و نارسایی‌های آموزش متوسطه
- تأکید و تمرکز بر آماده کردن تمامی دانش‌آموزان برای ورود به دانشگاه؛
- تأکید بر درس‌های نظری، کثرت درس‌هایی که به دانش‌آموزان در یک هفته عرضه می‌شوند، ارزش قائل نبودن برای آموزش‌های خارج از آموزشگاه، نارسا بودن شیوه مهارت‌آموزی؛
- رها شدن فرایند هدایت تحصیلی در این دوره و کم‌توجهی به پرورش علاقه و استعداد دانش‌آموزان از سوی اولیا.
راهکارهای عملی جذب دانش‌آموزان به آموزش فنی‌وحرفه‌ای
● حضور مشاوران حداقل دو یا سه بار طی سال تحصیلی در مدرسه‌های آموزش متوسطه 1.
● شناساندن آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای با تهیه بروشور، تراکت و... .
● تهیه کتابچه‌ای در خصوص معرفی آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و رشته‌های آن به تفکیک خواهر و برادر بین دانش‌آموزان دروه‌های اول و دوم متوسطه.
● نام‌گذاری هفته‌ای از سال تحصیلی به نام آموزش فنی‌وحرفه‌ای، برای شناساندن آن به دانش‌آموزان، دبیران و اولیا.
● تشکیل جلسات انجمن اولیا و مربیان در دبیرستان‌ها برای آشنایی اولیای دانش‌آموزان با این شاخه.
● تبلیغات از طرف صداوسیما، مجلات، نشریات محلی و... در مورد اهمیت آینده آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای.
● تهیه فیلم، عکس، سی‌دی و... از رشته‌های متفاوت فنی‌وحرفه‌ای، کارگاه‌ها و... .
● تبیین آینده شغلی این شاخه از زبان کارشناسان خبره.
● تهیه جزوه‌ای در خصوص معرفی رشته‌های متفاوت شاخه فنی‌وحرفه‌ای، شرایط ورود به این رشته‌ها، شهرهایی که دارای این رشته‌ها هستند و... به صورت استانی و براساس رشته‌های موجود در شهرستان‌های استان.
● برگزاری دوره‌های ضمن خدمت هرچند کوتاه‌مدت مثلاً (شش ساعته) برای معلمان به منظور شناساندن آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای به دانش‌آموزان.
● تشکیل نمایشگاه‌هایی از آثار، دست‌ساخته‌ها، ابتکارات و... هنرجویان جهت بازدید عموم مردم، به خصوص دانش‌آموزان و اولیای آن‌ها.
● برگزاری مسابقه‌های نشریه دیواری و بروشور در خصوص معرفی رشته‌های گوناگون فنی‌وحرفه‌ای و تشکیل نمایشگاهی از این آثار.
● مصاحبه با هنرآموزان، هنرجویان و مدیران فنی‌وحرفه‌ای در خصوص معرفی رشته‌های این شاخه.
● اختصاص روزی از هفته مشاغل به حضور هنرآموزان در مدارس و ایراد سخن و بازدید دانش‌آموزان پایه اول متوسطه از مراکز فنی‌وحرفه‌ای.
● آگاه ساختن دانش‌آموزان از انواع مشاغل موجود در جامعه و خصوصیات هر یک، از طریق بازدیدها، مطالعه نشریات و بروشورهای شغلی و... به‌گونه‌ای که دانش‌آموزان با شرایط احراز، دوره‌های کارآموزی، مزایا و محدودیت‌ها و سایر خصوصیات مشاغل آشنا شوند.
● برگزاری جشنواره‌های تخصصی بین هنرجویان مراکز فنی‌وحرفه‌ای به منظور انعکاس فعالیت‌ها و مهارت‌های آنان در جامعه.
● ایجاد تسهیلاتی خاص برای فارغ‌التحصیلان آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای بعد از اتمام تحصیل (اختصاص وام، امکان ادامه تحصیل در دوره‌های بالاتر، افزایش درصد راهیابی به دانشگاه‌ها و اشتغال آنان).
● احداث مراکز فنی‌وحرفه‌ای در مناطق محروم (با پشتیبانی مسئولان شهرستان).
● فراهم آوردن وسیله ایاب و ذهاب برای دانش‌آموزان علاقه‌مند به تحصیل در این مراکز که در شهر خود از داشتن این‌گونه مراکز محروم‌اند و ناگزیرند برای ادامه تحصیل به شهرستان‌های هم‌جوار خود بروند.
● تأکید بر اهمیت نقش هدایت تحصیلی در رشد و شکوفایی استعدادهای دانش‌آموزان.
● اهمیت دادن به درس انتخابی «برنامه‌ریزی تحصیلی و شغلی» در پایه اول متوسطه.
● رشد آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای متناسب با مشاغل حال و آینده.
● افزایش مشارکت جامعه، نظام اقتصادی و دولت برای ارائه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای.
● اعتباربخشی و کنترل کیفیت آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای.
● ارزشیابی و به‌روز کردن آموزش‌ها در مقابل نیازها.
آموزش‌وپرورش در قرن بیست و یکم
«کمیسیون بین‌المللی یونسکو» در سال 1993 بنیاد یادگیری‌های انسان‌ها را در طول زندگی بر چهار ستون به این شرح استوار دانست: یادگیری برای دانستن؛ یادگیری برای انجام دادن؛ یادگیری برای با هم زیستن؛ یادگیری برای زیستن. آموزش‌وپرورش امروز به دنبال آموزش مسائلی است که فرد در آینده با آن‌ها روبه‌رو می‌شود، از این رو به عنوان یک ارزش پایدار در هر جامعه نقش‌آفرینی می‌کند و عاملی است برای رشد اقتصادی و پیشرفت فردی.
فعالیت‌های «یادگیری برای انجام دادن»، بر حسب ماهیت و هدف، از یک‌سو با هدف‌ها و معیارهای آموزش‌وپرورش و از سوی دیگر با نیازها و استانداردهای دنیای کار ارتباط دارند. این‌گونه فعالیت‌ها که در زمره فعالیت‌های توسعه‌ای زندگی قرار دارند و در عمل به شکل‌ها و انواع متفاوت آموزش فنی‌وحرفه‌ای ارائه می‌شوند، دارای دو بُعدند: «آموزش‌وپرورش» و «توسعه اقتصادی». بُعد اول بیشتر به استعدادها، قابلیت‌ها و نیازهای فردی پاسخ می‌دهد، در حالی‌که بُعد دوم بیشتر پاسخ‌گوی نیازهای اجتماعی و نیازهای اشتغال است.
همه درس‌های مدرسه زمینه مناسبی برای انجام فعالیت‌های «آموختن برای انجام دادن» و تحقق هدف‌های آن به شمار می‌آیند. نظام آموزش و پرورش نه تنها نیاز دارد که هوشِ (توانایی) مغز را بشناسد، بلکه باید هوشِ قلب و دست را نیز شناسایی کند. چگونه می‌توان به دانش‌آموز آموخت که آنچه را آموخته به کار گیرد؟
در فرایند جهانی شدن، گرایش‌های دنیای اقتصاد و تجارت بر آن است که آموزش‌وپرورش و فعالیت‌های آن به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی و اجرا شود که منجر به پرورش کارگران و کارمندان دارای دانش، مهارت و توانایی‌های متناسب با نیازمندی‌های دنیای کار، تجارت و اقتصاد بینجامد. این امر با تأکید بیشتر بر آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای، امکان پاسخ‌گویی سریع‌تر و با کیفیت بهتر به نیازهای بازار کار را فراهم می‌آورد.
اهمیت آموزش و مهارت‌های فنی و تخصصی
توسعه اقتصادی مرهون وجود نیروهای متخصص و متعهد تربیت شده توسط نهاد آموزش‌وپرورش هر کشور است. به‌خصوص در دنیای امروز که با گسترش دانش و فناوری و تخصصی شدن هرچه بیشتر مشاغل لازم است افراد از آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای لازم بهره‌مند شوند، نقش معلمان و مشاوران در جامعه‌پذیری شغلی و آماده‌سازی دانش‌آموزان برای پذیرفتن شغل آینده خود، بیش از پیش آشکار می‌شود. به طور کلی، هر جامعه سنتی برای نوسازی و نواندیشی باید امکانات تولید را با افزایش مهارت‌های نیروی کار، کاربرد فناوری مناسب، تعهد افراد به رعایت قوانین و بالا بردن و تقویت وجدان و شعور اجتماعی افزایش دهد. آموزش این ویژگی‌ها توسط معلمان و مشاوران از نکات مهم در جامعه‌پذیر شدن دانش‌آموزان است.
در عصر صنعت، فناوری و فضا باید شعار پیشرفت به سوی علم و صنعت و فناوری را سر دهیم و جوانان و نوجوانان را به ادامه تحصیل در رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای هدایت کنیم تا بتوانیم به سوی اشتغال‌زایی و پیشرفت صنعتی و فناورانه گام برداریم.
اهمیت هدایت تحصیلی
در نظام آموزش‌وپرورش باید به موضوع هدایت تحصیلی به مثابه امری حیاتی نگریسته شود. زیرا همان‌گونه که توجه نکردن به این امر لطمات جبران‌ناپذیری در پی دارد، اهتمام در این موضوع می‌تواند کمک کند از توان‌ها و قابلیت‌های دانش‌آموزان به بهترین نحو بهره‌برداری شود.
وظیفه مشاوران و معلمان در این زمینه بسیار سنگین است. آن‌ها باید علاقه‌ها و استعدادهای دانش‌آموزان را کشف و هر دانش‌آموز را متناسب با استعداد، علاقه و قابلیت‌های خود به مسیر صحیح هدایت کنند. چرا که توفیق دانش‌آموز در تحصیل با توفیق فرایند هدایت تحصیلی ارتباط مستقیم دارد.
سخن پایانی
در عصر ما که عصر انفجار دانش و اطلاعات و یا عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات نام گرفته، انتقال و مبادله سریع دانش و فناوری از عمده‌ترین نیازهاست. برای فراهم آوردن زمینه‌های تسهیل این فرایند و دستیابی به اهداف مورد نظر، باید خیلی بیش از ابزارها و سخت‌افزارها، به نیروی انسانی به عنوان محور اصلی توسعه جامعه توجه شود و ساز و کارهای مناسب تربیت نیروی انسانی کارامد مورد نظر قرار گیرد.
امروز بر هیچ کس پوشیده نیست که نیروی انسانی توانمند و واجد مهارت‌های لازم، اساسی‌ترین عنصر و عامل تولید به عبارت دیگر، موتور محرکه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه است. به همین سبب، آموزش و به‌ویژه آموزش‌هایی که جنبه کاربردی و مهارتی آن‌ها بر جنبه‌های نظری‌شان تفوق دارد و نتیجه آن تربیت و تأمین نیروی انسانی مورد نیاز بخش‌های گوناگون صنعتی، خدماتی و... در جامعه است یکی از پُربازده‌ترین سرمایه‌گذاری‌های توسعه تلقی می‌شود.
از این منظر، حتی منابع مالی که صرف آموزش می‌شوند نیز نباید جزو هزینه‌ها منظور شوند؛ بلکه در واقع سرمایه‌گذاری برای آینده محسوب می‌شوند. زیرا تربیت نیروهای کاردان و کارآفرین همراه با مهارت‌آموزی و آمیختن علم و فن و به کارگیری آن‌ها در محیط‌های کار و صنعت، سبب می‌شود تا حرکت چرخ‌های اقتصادی کشور تسریع و تضمین شود.
منابع
1- رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای؛ دوره اول، شماره 1، پاییز 84.
2- رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای؛ دوره دوم، شماره 1، پاییز 85.
3- رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای؛ دوره سوم، شماره 3، بهار 87.
4- ماهنامه پیوند؛ شماره 320، خرداد 85، صفحه 30.
5- ماهنامه پیوند؛ شماره 304، بهمن 83، صفحه 30.
6- نگاه به رویدادهای آموزش‌وپرورش؛ سال نهم، شماره 167، فروردین 80، صفحه 5.
7- نگاه به رویدادهای آموزش‌وپرورش؛ سال پانزدهم، شماره 272، خرداد 85، صفحه 1.
8- رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای؛ دوره سوم، شماره 2، زمستان 86، صفحه 33.
9- سند چشم‌انداز بیست ساله؛ اینترنت.