اشاره
پژوهش حین عمل (اقدام‌پژوهی) یک روش‌شناسی تحقیق کیفی با هدف دوگانه «پژوهش» و «عمل» است. دارای فرایندی پویا و چرخشی است که با یک ایده کلی در مورد یک مشکل آغاز می‌شود. سپس اطلاعات مورد نیاز در مورد آن جمعآوری و برنامه عملی برای حصول نتیجه و رسیدن به هدف مطلوب ارائه می‌شود. این مقاله به‌طور خلاصه این روش پژوهش را توصیف می‌کند و به این موضوع می‌پردازد که اقدام‌پژوهی چگونه می‌تواند به بهبود کیفیت و پاسخ‌گویی به چالش‌های فراروی مدیران در آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای (کشاورزی) کمک کند.
مقدمه
شاغلان بخش ترویج کشاورزی و توسعه روستایی (تحقیق و توسعه، تأمین نهاده‌ها، بازاریابی، اعتبارات، تعاونی‌ها و نظایر آن) در مدارس و دانشکده‌های کشاورزی تربیت شده‌اند. نقش اصلی این مؤسسات آموزشی تربیت افرادی است که توانایی کارکردن با مردم را داشته باشند و فعالانه در فعالیت‌های توسعه‌ای در سطح محلی، از طریق ترویج، ارتباطات روستایی و آموزش ضمن خدمت کارکنان سطح روستا مشارکت کنند. اکثر دانشجویانی که دوره آموزشی این مدارس و دانشکده‌ها را به پایان می‌رسانند، کارگزاران سازمان‌هایی خواهند شد که با توسعه کشاورزی و روستایی سروکار دارند. بنابراین مدیران مدارس فنی‌وحرفه‌ای کشاورزی باید تلاش کنند که مؤسسات آنها ارتباطات واقعی و نزدیکی را با جوامع روستایی داشته باشند.
هدف شاخه متوسطه کاردانش (مهارت‌آموزی) تربیت نیروی انسانی سطوح نیمه‌ماهر، ماهر، استادکار و سرپرست مورد نیاز بخش‌‌های صنعت، کشاورزی و خدمات، براساس نیازهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور است. به نحوی که هر یک از افراد شاغل و یا متقاضیان اشتغال در جامعه، برای کاری که انجام می‌دهند یا داوطلب انجام آن هستند، دانش و مهارت کافی کسب کنند. طراحان برنامه کاردانش ادعا می‌کردند که این شاخه تحصیلی براساس رویکردهای جدید آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای تأسیس شده است. به همین دلیل انتظار داشتند از موفقیت چشمگیری برخوردار شود و استقبال گروه‌های ذی‌ربط از این برنامه روز به روز افزایش یابد. ظاهر امر نشان می‌دهد که این انتظار تحقق یافته است. سال به سال بر تعداد دانش‌آموزان کاردانش افزوده می‌شود و رقم آن در سال‌های اخیر به 20 درصد دانش‌آموزان دوره متوسطه نزدیک شده است. در عین حال، علائم خطر درباره برنامه کاردانش آشکار شده است و انگیزش و تعهد گروه‌های ذی‌نفع برای حمایت از آن، به تدریج در حال کاهش است. به‌نظر می‌رسد کار دانش هم نمی‌تواند نسخه‌ای شفابخش برای نظام آموزش متوسطه ایران باشد (نویدی، 1389).
به‌طور کلی در مورد اینکه آیا بین نیازهای جامعه و برونداد نظام آموزش متوسطه فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش، از جمله شاخه کشاورزی، هماهنگی و انطباق لازم وجود دارد یا خیر، ابهام وجود دارد. پژوهش‌های انجام شده درباره فارغ‌التحصیلان آموزش متوسطه کشاورزی در نظام جدید نشان می‌دهد که آنان به درستی جذب بازار کار مرتبط با رشته تحصیلی خود نمی‌شوند و بسیاری از آنان یا بی‌کار می‌مانند و یا انحراف شغلی پیدا می‌کنند (شریعت‌زاده و همکاران، 1383).
تردیدی نیست که توسعه مناسب و ارتقای کیفی برنامه‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای تنها از طریق انجام پژوهش‌های علمی معتبر امکان‌پذیر است و بدون اتکا به یافته‌های پژوهشی، هر اقدامی در جهت توسعه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای اثربخش نخواهد بود. ضرورت انجام پژوهش درباره آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای به‌منظور ارتقای کیفیت برنامه‌های آن، از سوی بعضی از مؤسسات علمی احساس شده و در این جهت تلاش‌هایی به‌عمل آمده است. حال با توجه به اهمیت و نقش آموزش متوسطه کشاورزی در توسعه پایدار این بخش، روش‌های پژوهشی و آموزشی هنرستان‌ها و مراکز فنی‌وحرفه‌ای کشاورزی باید برای تنظیم راهبردها و سیاست‌ها و هماهنگ کردن آموزش‌های خود با نیازهای جامعه بازمهندسی شوند و اقدامات مدیریتی آنها بر محور مشکلات جامعه، توأم با کار عملی در سطح مزرعه و مشارکت کامل با مردم محلی استوار شود. همچنین برای بهبود سطح آموزش کشاورزی باید استانداردهای حرفه‌ای رعایت و اجرا شوند و برای کاهش فاصله بین نظریه و عمل تلاش شود. یکی از روش‌هایی که اثربخشی و بهبود کیفیت آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای کشاورزی را به‌همراه دارد، «اقدام‌پژوهی» است.
اقدام‌پژوهی به دلیل فراهم کردن شرایط تغییر در عرصه‌های متفاوت و نیز پاسخ‌گویی به نیازهای تشخیص داده شده، روش مفیدی در نظام مدیریت آموزش کشاورزی است و به‌طور فزاینده‌ای در محیط‌های حرفه‌ای و سازمانی برای تغییر و اصلاح به‌کار گرفته می‌شود. این روش پژوهش راه‌حل‌های مناسب برای حل مشکلات را جست‌وجو می‌کند و پاسخی است به انتقادهایی که از کاربردی نبودن اکثر روش‌های آموزشی و پژوهش‌های مرسوم به عمل می‌آید
(Reason and Bradbury. 2001). بنابراین، با توجه به واقعیت غیرقابل کتمان فاصله بین نظر و عمل در بخش آموزش‌های کشاورزی می‌توان با استفاده از اقدام‌پژوهی گام‌هایی را در جهت کاهش این فاصله برداشت. هدف از این مطالعه بررسی ابعاد و ویژگی‌های اقدام‌پژوهی و ظرفیت‌های آن برای توسعه مهارت‌های فنی‌وحرفه‌ای در دوره آموزش متوسطه کشاورزی است.
عمل‌پژوهی در حوزه فنی‌وحرفه‌ای کشاورزی
روش‌هایی که انسان برای پاسخ به سؤال‌های خویش برمی‌گزیند، متفاوت و متنوع هستند. «روش» مجموعه فعالیت‌هایی برای رسیدن به هدف است و «پژوهش» مجموعه فعالیت‌هایی است که پژوهشگر با آنها، به قوانین و واقعیت طبیعت و اجتماع پی‌می‌برد. روش تحقیق روح حاکم بر روش‌شناسی است که از طرح یک مسئله شروع می‌شود و تا مرحله نهایی، یعنی بررسی راه‌حل‌ها و نیز انتشار نتایج، ادامه می‌یابد. از این‌رو، روش تحقیق را باید فرایندی نظام‌مند برای یافتن پاسخ یک پرسش یا راه‌حل یک مسئله به حساب آورد که مجموعه‌ای از قواعد، ابزار و راه‌های معتبر و نظام‌یافته برای بررسی واقعیت‌ها، کشف ندانسته‌ها و دستیابی به راه‌حل مشکلات را در بردارد و به‌کارگیری مناسب آن، به نتایج قابل اتکا و معتبری می‌انجامد. انتخاب مناسب‌ترین روش تحقیق به ماهیت موضوع و مسئله تحقیق، اهداف، فرضیه‌ها، نوع متغیر‌ها و کنترل متغیرهای مداخله‌گر بستگی دارد (بختیاری و ایرانی، 1380). یکی از روش‌های تحقیق «عمل‌پژوهی» است که از آن به «اقدام‌پژوهی» نیز یاد می‌شود.
عمل‌پژوهی یکی از انواع روش‌های تحقیق کیفی است که برای کمک به محقق در توسعه فعالیت‌های حرفه‌ای به‌کار گرفته می‌شود. نتیجه و حاصل عمل‌پژوهی کسب اطلاعات است. زیرا نقطه نظرات آزمودنی‌ها در این نوع تحقیق به حساب آورده می‌شود (Atweh et al., 1998). عمل‌پژوهی را تلاش برای ارائه ایده‌های عملی به‌عنوان ابزار بهبود و افزایش دانش تعریف می‌کنند. استرینگر نیز عمل‌پژوهی را روشی مردمی می‌داند که به افراد امکان می‌دهد با مشارکت فعال، برای حل مشکلات خود قدم‌هایی سنجیده بردارند (استرینگر، 1378). در واقع این روش به‌صورت چرخه‌هایی متوالی است که هر چرخه پرسش‌های اصلی چرخه بعدی را در خود جای داده است. هر چرخه عموماً الگویی از شناسایی مسئله، تصور راه‌حل، جمعآوری شواهد، ارزشیابی راه‌حل و تغییر روش کار را شامل می‌شود. در عمل‌پژوهی ممکن است تنها یک چرخه اجرا شود یا ممکن است این چرخه را چندین بار تکرار کنند. محقق می‌تواند طی هر چرخه ادعاهای خود را مطرح سازد و شواهد خود را در تأیید این ادعاها در قالب گزارش‌های مرحله‌ای ارائه دهد. یا تمام حوادث و اتفاقات را، از اولین چرخه تا آخرین چرخه از فرایند عمل‌پژوهی بررسی و تمام ادعاهای مطرح شده در این چرخه‌ها را ارزشیابی کند و در پایان نتایج را در قالب گزارش نهایی ارائه دهد (McNiff, et al., 1998) از این رو، با توجه به ماهیت عمل‌پژوهی و تأکید آن بر بهبود وضع موجود و استفاده عملی از یافته‌ها، از آن برای کشف نکته‌های کلیدی و تلفیق اطلاعات حاصل از مشارکت فعالانه گروه‌های هدف با یافته‌های حاصل از تحلیل محتوا و سنجش عملی و نیز تحلیل واکنش‌های مربوط به کاربرد توصیه‌ها استفاده می‌شود.
آنچه اقدام‌پژوهی را از سایر انواع تحقیق متمایز می‌کند، تلفیق «نظریه» و «عمل» است. به این معنی که اقدام‌پژوهی در بستر تلاقی این دو شکل می‌گیرد و به همین دلیل نتایج آن کاربرد مستقیم دارد. این نکته در مورد سایر انواع تحقیق صدق نمی‌کند. زیرا در آن پژوهش‌ها معمولاً نتایج یا کاربرد عملی ندارند و یا اگر داشته باشند، این کاربرد باید در عمل مورد آزمایش قرار گیرد. این روش پژوهشی با مداخله و مشارکت آزمودنی‌ها همراه است و راهبرد مناسبی برای تغییر در سازمان‌ها ارائه می‌دهد. عمل‌پژوهی در برگیرنده یک نظریه، فرایند مداخله‌گری و عمل برای ایجاد تغییر درون سوژه‌های مورد مطالعه و تحلیل تغییرات رفتاری به‌وجود آمده روی آن‌هاست (McNiff, et al., 1998).
«عمل‌پژوهی» رهیافت حل مسئله و فرایند کاربرد یافته‌های تحقیق در موقعیت‌های عملی حل مسئله اجتماعی و بهبود کیفیت عملیات درونی یک مجموعه است که از طریق همکاری و هماهنگی محققان، افراد با تجربه و سایر افراد مرتبط صورت می‌گیرد. در عمل‌پژوهی تئوری‌ها به‌طور مستقل پایایی ندارند و در عمل نیز به کار می‌روند. بنابراین، عمل‌پژوهی شامل شناسایی، طراحی، کاربرد و درمان است؛ به‌گونه‌ای که اثرات آن قابل مشاهده است و از طریق تجربه کسب می‌شود
(Burns, 1996). هدف عمل‌پژوهی در تحقیقات آموزشی، توصیف شرایط یا پدیده‌های مربوط به نظام آموزشی است. در عمل‌پژوهی، توجه پژوهشگر به جنبه‌های عملی و چگونگی رفع مشکلات و مسائل آموزشی معطوف است و به‌جای استدلال‌های فنی، بر اقدام عملی برای افزایش دانش پیرامون توسعه برنامه آموزشی و یادگیری استوار است.
اقدام‌پژوهی درصدد ایجاد دانش، مطرح کردن و ایجاد تغییر و بهبود عملکرد است. اقدام‌پژوهی یک روش‌شناسی با هدف دوگانه «اقدام» (ایجاد تغییر در جامعه یا سازمان یا برنامه) و «تحقیق» (افزایش درک محقق یا مددجو یا هر دو و غالباً در جامعه وسیع‌تر) است. در حقیقت، روش‌های اقدام‌پژوهی روی یک طیف قرار دارند. در برخی از آنها تأکید اصلی روی اقدام است و تحقیق در حاشیه قرار دارد. در این منتهاالیه ممکن است تحقیق به شکل افزایش درک افرادی باشد که مستقیماً در آن درگیر هستند. در این نوع اقدام‌پژوهی برایند نهایی، تغییر و یادگیری افرادی است که در آن سهیم هستند. در سایر اشکال، تحقیق هدف اولیه و اقدام غالباً به‌عنوان یک فراورده جانبی محسوب می‌شود. چنین رویکردهایی معمولاً با هدف انتشار صورت می‌گیرد تا مخاطبان خود را هدف قرار دهد. در این مدل‌ها توجه بیشتری به طراحی تحقیق (نسبت به سایر جنبه‌ها) معطوف می‌شود. در هر دو نمونه اقدام به درک و درک به اقدام کمک می‌کند (دوستی ایرانی و همکاران، 1390 الف).
به هر حال، اقدام‌پژوهی به‌عنوان فرایندی تعاملی مستلزم عملکرد محقق و مشارکت‌کننندگان با هم روی یک چرخه خاص از فعالیت‌ها، شامل تشخیص مسئله، مداخلات و یادگیری تأملی است. این فعالیت‌ها به سمت یک فرد، یک گروه، یک مؤسسه یا یک جامعه بزرگ‌تر در یک موقعیت خاص جهت‌دهی می‌شوند. اقدام‌پژوهی می‌تواند به‌طور هم‌زمان برای حل‌مسئله، توسعه تئوری و ارتقای شایستگی‌ها به‌کار رود. در این روش، محقق عملکردها یا افراد را ارتقا می‌دهد و یا تحقیق به تغییر عملکرد مشارکت‌کنندگان منجر می‌شود. این روش مستلزم شناسایی دلایل اقدام (که به ارزش‌های محقق مربوط است)، و جمعآوری و تفسیر داده‌ها برای نشان دادن دلایل و ارزش‌هایی است که پذیرفته و انجام شده‌اند. محیط به اقدامات انجام شده در جهت یافتن راه‌حل یک مشکل معنا می‌دهد و نتایج می‌تواند با تکرار تحقیق یا با مطالعه چند موردی تأیید شود (دوستی ایرانی و همکاران، 1390 ب).
مراحل عمل‌پژوهی
در حالی که زمینه عمل‌پژوهی به کارهای جان دیوس در سال 1920 و کورت لوین در سال 1940 بر می‌گردد، اما استفان کوری و دیگر محققان دانشگاه تربیت معلم «دانشگاه کلمبیا» در سال 1949 عمل‌پژوهی را به مجامع آموزشی معرفی کردند. کوری عمل‌پژوهی را فرایندی می‌داند که از طریق آن صاحب‌نظران برای حل مسائل عملی شخصی و اجتماعی به مطالعه می‌پردازند. با این حال، واژه عمل‌پژوهی را برای اولین‌بار کورت لوین به‌کار برد. از نظر لوین چالش‌های اساسی حوزه علوم اجتماعی آن است که پژوهشگران این حوزه افرادی بی‌علاقه، منفعل و مشاهده‌کننده عکس‌العمل‌ها هستند. مدل لوین بنیانی عالی برای تفکر ارائه می‌دهد و چرخه‌ای متشکل از دو گام اساسی است:
الف) تشخیص: در این گام مسائل تحلیل شده و فرضیه‌ها توسعه می‌یابند.
ب) درمان: فرضیه‌هایی که آزمون شده‌اند با تغییرات مستقیم و تجارب آگاهانه در یک موقعیت واقعی از اجتماع اجرا می‌شوند (Burns, 1996).
براساس الگوی بسط یافته لوین، عمل‌پژوهی معمولاً با مشاهدات واقعی و طرح سؤال‌هایی شروع می‌شود و دارای مراحل زیر است:
1. ایده آغازین: در این مرحله ما به دنبال شناسایی مشکل، ارزشیابی و قاعده‌مند کردن مسئله یا عقاید عمومی ادراک شده به‌عنوان مشکل در یک موقعیت آموزش فنی‌وحرفه‌ای هستیم.
2. شناسایی: هدف این مرحله یافتن حقیقت است. بنابراین باید توصیف کاملی از وضعیت موجود ارائه کنیم تا به تغییرات بنیادین و آشکار در ادراک افراد از ایده‌های اساسی موجود بینجامد.
3. شمای کلی طرح: در این مرحله به‌منظور به‌دست آوردن درک و مقایسه اهداف، رویه‌ها و بیان مسئله، مطالعات پیشین و ادبیات تحقیق بررسی می‌شود. همه این موارد به‌صورت مرتبط به هم تجزیه و تحلیل می‌شوند تا پس از بازنگری انتقادی، فرضیات شکل بگیرند.
4. اجرا: ایجاد یک توفان مغزی درباره مسئله بین اعضای گروه پژوهش باعث تبیین برخی از فرضیات می‌شود که می‌توان با جمعآوری اطلاعات مرتبط آن را آزمون کرد. جمعآوری مستندات و مدارک ابعاد متفاوت وضعیت مسئله را روشن می‌کند و به دانش و آگاهی بیشتر منتهی می‌شود.
5. نظارت: در این مرحله قبل از شروع عملیات محقق باید در ارتباط با انتخاب رویه‌های تحقیق، نظیر انتخاب مواد، منابع، روش تدریس، موقعیت و وظایف تصمیم‌گیری کند. آنچه که دارای اهمیت مساوی با تصمیم‌گیری در موارد فوق است، بحث و مذاکره در مورد انتخاب بین علاقه‌های آموزشگران، محققان، مشاوران و مسئولان است.
6. ارزشیابی: این مرحله مرحله کاربرد طرح عملی است. تصمیم‌گیری درباره چگونگی جمعآوری داده‌ها، نظارت بر وظایف و انتقال بازخورد به تیم تحقیق، و دسته‌‌بندی و تحلیل داده‌ها در این مرحله صورت می‌گیرد. حتی اگر مرحله علمی به راحتی و به‌طور مرتبط به کار برده شود، ممکن است مشکلات اثرات ثانویه ایجاد کنند که نیاز به حرکت به درون حقیقت یافته شده دارد تا بفهمند آن اثرات چگونه رخ داده‌اند. در این مرحله ممکن است انجام برخی اصلاحات و تغییرات در ارتباط با طرح عمومی و یا بازسازی روش تحقیق ضرورت پیدا کند. انتخاب الگوهای ارزشیابی نیز در این مرحله صورت می‌گیرد و نیاز است برای نظارت بر عملیات موارد زیر رعایت شوند:
الف) آن دسته از روش‌های نظارتی به کار گرفته شوند که مدارکی از چگونگی و کیفیت اجرای پروژه فراهم کنند.
ب) تکنیک‌هایی به کار گرفته شوند که شواهدی از اثرات غیرمستقیم و ناشناخته به همان اندازه اثرات مستقیم را ارائه دهند.
ج) دامنه‌ای از فنون به کار رود تا محقق را با زوایای مختلف موضوع آشنا کند و نتایج حاصل تنوع و تکثر دیدگاه‌ها را پیش‌بینی کند.
7. گزارش و اصلاح: گزارش مرحله نهایی شامل تفسیر داده‌ها و ارزشیابی شفاهی پروژه است که غالباً در قالب گزارش تحقیق ارائه می‌شود. گزارشات مطالعه موردی باید در پایان هر مرحله نوشته و تکمیل شوند. گزارش نهایی در نقطه‌ای که محقق تصمیم می‌گیرد که به فرایند مارپیچی عملیات تحقیق پایان دهد، تهیه می‌شود.
معلمان پژوهنده و آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای کشاورزی
جنبه‌های موردنظر در عمل‌پژوهی چنان است که آن را برای اقدام راهبردی در آموزش و پژوهش در حوزه فنی‌وحرفه‌ای مناسب می‌سازد. به عبارت دیگر، پژوهشگری که به عمل‌پژوهی می‌پردازد، آگاهانه درباره فعالیت‌های خود به جست‌وجو دست می‌زند تا ضمن شناسایی ابعاد مختلف این فعالیت‌ها، در راه بهبود آنها با شناخت علمی اقدام کند و براساس نتایج به‌دست آمده، تعدیل یا تغییر لازم را اعمال کند
(Burns, 1996). در واقع، عمل‌پژوهی جست‌وجوی سنجیده برای پیدا کردن راه‌حلی است که به‌صورت گروهی یا شخصی انجام می‌گیرد. البته به‌طور معمول عمل‌پژوهی یک فعالیت جمعی است که در آن صاحب‌نظران با هم کار می‌کنند و در طراحی و انجام تحقیقات در محیط پژوهش به هم یاری می‌رسانند (Burns, 1996). در این روش، توصیف مسئله به‌صورت روش مارپیچی با جمعآوری اطلاعات نظام‌مند و بازتاب و تجزیه و تحلیل انجام می‌گیرد.
ریشه شکل‌گیری معلم پژوهنده به دیدگاه ارسطو در قرن چهارم میلادی بر می‌گردد که نقش مشاهده‌گر را در ساخت واقعیت مطرح و با تأکید بر عمل مبتنی بر اخلاق، شکلی از تفکر عمیق را برای پالایش روش‌ها و عقاید ارائه داد. فعالیت‌های مک‌فارلند و استانلی، و همچنین کارهای کمنیوس در قرن‌های 16 و 17، روسو در قرن 18، دیویی و منتسوری در قرن 19 و نیمه اول قرن بیستم و کارهای فراوان دیگر در قرن 21، مانند کارهای لوین و استین‌هاوس در ترسیم و بازسازی مفهوم معلم پژوهنده نقش بسیار با اهمیتی برعهده داشته‌اند. دیویی معادله «تجربه + بازتاب = رشد» را مطرح ساخت. به نظر او، تفکر بازتابی مستلزم توجه جدی معلم به تجارب خویش است (ساکی، 1391).
معلمان پژوهنده در آموزش حرفه‌ای کشاورزی از روش‌های گوناگون برای تولید دانش بومی استفاده می‌کنند که مشهورترین آنها اقدام‌پژوهی است. اقدام‌پژوهی به‌عنوان روش معلمان پژوهنده، مفهومی چند ظرفیتی است که عمدتاً در قالب واژگان، عمل، ژرف‌اندیشی، تغییر و بهبود سازمان می‌یابد. به‌طور کلی، در تمام فعالیت‌های مربوط به تحقیق عملی، دو هدف اساسی وجود دارد: یکی «بهبود اوضاع» و دیگری «درگیر شدن با اوضاع» یا به عبارت دیگر، «جزئی از فرایند تحقیق بودن». طرف‌داران این روش تحقیق آموزشی معتقدند که هدف تحقیق عملی بهبود عمل، ادراک عمل به وسیله کارورزان کشاورزی یا توسعه حرفه‌ای، و سرانجام بهبود شرایط و اوضاعی است که عمل در آنها انجام می‌گیرد. آنچه در اقدام رویکرد اقدام‌پژوهی اهمیت دارد آن است که هنرجویان احساس کنند می‌تواند منشأ تغییر مؤثری در موقعیت کاری خود باشد. مسائلی که موضوع اقدام‌پژوهی معلمان فنی‌وحرفه‌ای قرار می‌گیرند، معمولاً از زمینه‌ها و حوزه‌هایی که آنها را دشوار و نامعین می‌یابند و از اختلاف‌ها و تفاوت‌های بین آنچه قصد می‌شود و آنچه واقعاً اتفاق می‌افتد، منشأ می‌گیرند (ساکی، 1391).
اقدام‌پژوهی با خودارزیابی آغاز می‌شود. واژه «خود» در کلمه خودارزیابی می‌تواند به معلم یا آموزشگاه فنی‌وحرفه‌ای اطلاق شود. به‌عبارت دیگر، اقدام‌پژوهی می‌تواند توسط معلم به‌صورت انفرادی و براساس ارزیابی از خود، در امر آموزش انجام شود. در مواردی نیز یک آموزشگاه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و همه دست‌اندرکاران آن در یافتن معضلات همکاری می‌کنند و بر اساس نتیجه ارزیابی به اقدامی مشترک مبادرت می‌ورزند. در این حالت اقدام‌پژوهی شکل گروهی به خود می‌گیرد. اقدام‌پژوهی علاوه بر کاربرد عملی آثار و نتایجی را برای معلم پژوهشگر در بردارد که مهم‌ترین آنها کمک به رشد معلم و حرفه معلمی است. معلمان فنی‌وحرفه‌ای از طریق اقدام‌پژوهی با روش‌های پژوهش و نحوه انجام آنها آشنا می‌شوند. طی این مسیر آنان دیدی انتقادی کسب می‌کنند که به آنها امکان می‌دهد، فرایند آموزش خود را مورد مداقه قرار دهند به راه‌های جدیدی برای رسیدن به اهداف آموزشی دست یابند (عنانی‌سراب، 1394). در برنامه‌ریزی درسی درون آموزشگاهی اقدام‌پژوهی می‌تواند در جهت شناسایی نیازها، سنجش پیشرفت فرایند تغییرات برنامه‌ریزی شده و ارزشیابی نتایج تغییرات در آموزش‌های مهارتی و کاردانش مورد استفاده قرار گیرد. به‌طور کلی این رهیافت پژوهشی دارای چند ویژگی مهم است:
1. مشارکت و همکاری: عمل‌پژوهی به‌عنوان یک فرایند سیاسی، یک رهیافت پایین به بالا برای توسعه حرفه‌ای است و باید از طریق ایده‌هایی که تولید می‌شود، مسائل تدریس و یادگیری را با موضوعات مؤسسات آموزشی و سیاست‌های اجتماعی مرتبط سازد. عمل‌پژوهی بهبود خویشتن را در آموزشگران رشد می‌دهد، همکاری و انسجام گروهی را تشویق می‌کند و خلاقیت و تفکر انتقادی را برای تغییر توسعه می‌دهد. در این مدل کارکردن با یکدیگر برای حل مشکلات عمومی یک منبع مطمئن برای تشخیص وضعیت موجود است. براساس عمل‌پژوهی هر آموزشگر می‌تواند توانایی مدیریت آموزشی خویش را بسنجد.
در بسیاری از موارد، اصلاح عمل‌پژوهی با مشارکت انجام می‌گیرد و از اصطلاح «عمل‌پژوهی مشارکتی»1 (PAR) استفاده می‌شود. این پارادایم بر پایه فرضیه‌ای قرار دارد که در نظر گرفتن ذی‌نفعان، از قبیل هنرجویان و آموزشگران کشاورزی، پژوهشگران، «مؤسسات غیردولتی» (NGOs)، تولیدکنندگان و فروشندگان نهاده‌های زراعی و دامی، سازمان‌های اجتماعی کشاورزان و تمامی اعضای جامعه هدف را به‌صورت جدا از هم باطل می‌داند و توسعه نوآوری کشاورزی را نتیجه تعامل اجتماعی بین همه کنشگران می‌داند. یادگیری بر پایه نظام دانش و اطلاعات در عمل‌پژوهی مشارکتی، به کنشگران اجازه می‌دهد که خودشان دریابند که چگونه می‌توانند عملکرد فردی و مشترک را در حمایت از توسعه نوآوری‌های آموزشی مناسب برای بخش کشاورزی بهبود دهند.
با ملاحظه روش‌شناسی‌های تحقیق، برنامه عمل‌پژوهی مشارکتی، روش‌های مشارکتی از قبیل «ارزیابی سریع نظام‌های دانش کشاورزی»2(RAAKS) و «توسعه فناوری مشارکتی»3(PTD) را به‌کار می‌گیرد و راه‌حل‌های تسهیل‌کننده‌ای را که به‌صورت محلی ایجاد شده‌اند و براساس تجارب موجود و اصول مورد توافق دوجانبه بین ذی‌نفعان و فعالان عرصه ترویج کشاورزی ساخته می‌شوند، ارائه می‌کند
(Groot and Roling, 1998). عمل‌پژوه باید در انجام عمل‌پژوهی نگاهی یکسان و به دور از تعصب به همه مشارکت‌کنندگان و مخاطبان داشته باشد و از سوگیری بپرهیزد. همچنین، محقق باید نوعی سادگی کلام و نوشتار را در مهارت‌های زبانی و نوشتاری خویش به‌کار بگیرد و هماهنگی و هم‌دلی لازم را با مخاطبان و مشارکت‌کنندگان در تحقیق داشته باشد.
ریشه شکل‌گیری معلم پژوهنده به دیدگاه ارسطو در قرن چهارم میلادی بر می‌گردد که نقش مشاهده‌گر را در ساخت واقعیت مطرح و با تأکید بر عمل مبتنی بر اخلاق، شکلی از تفکر عمیق را برای پالایش روش‌ها و عقاید ارائه داد
2. پژوهش عملی (عملیاتی): عمل‌پژوهی شکلی از تحقق عملی (عملیاتی) است که قادر به بهبود بسیاری از امور حرفه‌ای است. در تحقیق عملی، پژوهش توسط افرادی صورت می‌گیرد که خودشان در موضوع مورد نظر سهیم هستند. چنین تحقیقی باعث توسعه شخصی، بهبود امور حرفه‌ای و فراهم آوردن زمینه حضور مؤثر افراد در جامعه می‌شود. محققان عمل‌پژوهی شغل خود را تعریف می‌کنند. آنها نه تنها می‌کوشند راه‌حل مشکلات را بیابند، بلکه کاربردی بودن اکتشافات خود را نیز نشان می‌دهند. بنابراین، عمل‌پژوهی به‌عنوان راهی برای توسعه حرفه‌ای، تلاش می‌کند که ظرفیت آموزشگران را به‌عنوان تولیدکنندگان دانش حرفه‌ای در مقابل کاربرد دیگر دانش‌ها بالا ببرد.
3. کار حرفه‌ای خوب و مفید: نتایج بسیاری از پژوهش‌ها در سطح عمومی به عمل منجر نمی‌شوند. یک تحقیق مفید باید عملی باشد تا تمرینی. این «عمل»4 غیررسمی، متعهدانه و مسئولیت‌آور است. عملی که توأم با به‌کارگیری دانش است و صرفاً به موفقیت نمی‌اندیشد. در این حالت، دیدگاه‌های افراد مختلف در نظر گرفته می‌شوند.
4. عمل و پژوهش: با توجه به اینکه عمل‌پژوهی مرکب از دو کلمه عمل و پژوهش است، این نوع از تحقیق، متضمن آزمون نظرات و ایده‌ها در عمل به‌عنوان ابزاری برای بهبود، توسعه و افزایش دانش محسوب می‌شود. پیوند واژه‌های «عمل» و «پژوهش» مشخصه روشن و برجسته اقدام‌پژوهی است. این مشخصه یا ویژگی عبارت است از آزمون و بررسی اندیشه‌ها در عمل به مثابه وسیله و ابزاری که به بهبود شرایط اجتماعی و افزایش دانش حرفه‌ای می‌انجامد. اقدام باعث به جریان افتادن پژوهش می‌شود و نیروی برانگیزاننده به حساب می‌آید. عمل‌پژوهان غالباً نسبت به آنچه انجام می‌دهند، متعهد و علاقه‌مند هستند (McNiff et al., 1996).
5. پژوهش برای تولید و تسهیم دانش: دانش محصول درک حوادث و فرایندهاست. تحقیق (پژوهش) به معنای یافتن چیزی است که قبلاً اطلاعی درباره آن وجود نداشته است. لذا هر پژوهشی نوعی مشارکت و سهیم شدن در تولید دانش محسوب می‌شود. از این نظر همه افراد مطالبی برای ارائه و گفتن دارند که می‌تواند در عرصه‌های اجتماعی برای دیگران مفید و ثمربخش باشد. یک اصل مهم در عمل‌پژوهی آن است که پژوهش باید آموزشی و خود توسعه‌دهنده باشد. بنابراین این سؤال اساسی را مطرح می‌کند که: «چگونه آنچه را که در حال انجام آن هستم، بهبود و رونق دهم؟» در عمل‌پژوهی علاوه بر پژوهشگر، بسیاری از افراد دیگر نیز درگیر تحقیق می‌شوند. این عمل باعث ایجاد نوعی توسعه حرفه‌ای می‌شود
(McNiff et al., 1996). به‌طور کلی، هدف عمل‌پژوهی نیز همانند سایر پژوهش‌ها توسعه دانش است. دانش به وجود آمده دارای شکل‌های زیر است:
الف) معانی جدید: با انجام تحقیق و شکل‌گیری دانش حاصل از آن، معانی و مفاهیم جدیدی در جهت توسعه و ارتقای دانش فردی و جمعی ظهور می‌یابند.
ب) آشکارسازی دانش ضمنی: مردم منبعی ژرف از دانش ضمنی و مستتر هستند. عمل‌پژوهی می‌تواند این نوع دانش را آشکار سازد و در اختیار دیگران قرار دهد.
ج) مشارکت برای گسترش پیکره دانش: از مهم‌ترین معیارهای سنجش کیفیت یک پژوهش، «تکرارپذیری» آن است. با انجام پژوهشی که دارای این ویژگی‌ها است، این امکان برای دیگران به‌وجود می‌آید که به تکرار پژوهش بپردازند و ضمن توسعه دانش از دانش یکدیگر سود برند.
6. ارائه مجدد عمل‌پژوهی: از عمده مسائل موجود در عمل‌پژوهی، تشریح تناقضات است. برای تشریح و تطابق این تناقضات، می‌توان از تکنیک‌هایی همچون «بازتاب‌های شخصی»، «گفت‌وگوها و مکالمه‌ها»، «قصه و داستان»، «چرخه‌ها و مارپیچ‌های عمل‌پژوهی»، «نقاشی و مصورسازی» و «فنون تجربی» استفاده کرد. برای استفاده از بازتاب‌های شخصی پژوهشگر باید مدام از خود بپرسد: «من چه‌کار می‌کنم؟»، یا: «چرا من این کار را به این صورت انجام می‌دهم؟» و: «چگونه می‌توانم آن را بهبود بخشم؟» گفت‌وگوها و مکالمه‌ها برای پژوهشگران رهنمودهایی را برای ارائه جنبه‌های مهم و حیاتی تئوری‌ها فراهم می‌آورند. استفاده از قصه و داستان در عمل‌پژوهی، تکنیکی برای اکتشاف محسوب می‌شود و برای پژوهشگر و مخاطبانش محرک خوبی برای تفسیرها به‌شمار می‌رود. استفاده از نقاشی و رسم فنی تصویرها نیز می‌تواند به محقق برای داشتن بینشی تصویری از رابطه تغییرات در عمل‌پژوهی کمک کند. به‌طور کلی عمل‌پژوهی نوعی فن کسب تجربه و درک تصویری واقعی از موقعیت مورد بررسی محسوب می‌شود.
افزایش‌روایی و اعتبار عمل‌پژوهی
برای آنکه عمل‌پژوهی از اعتبار (روایی) لازم برخوردار باشد، علاوه بر «تجربه و تفسیر شخص پژوهشگر»، «استفاده از نظریات سایر افراد دخیل در انجام تحقیق»، «استفاده از نظر همکاران» و همچنین «متقاعدسازی افراد دورتر» (دورتر و غریبه‌تر در تحقیق) می‌تواند بر درجه اعتبار عمل‌پژوهی بیفزاید. در ادامه برخی روش‌های افزایش روایی در عمل‌پژوهی ارائه شده‌اند (نویدی، 1382):
ارتقای کیفیت مشارکت و توسعه ارتباط با دیگران: به‌نظر می‌رسد فرایند طبیعی عمل‌پژوهی هیچ‌وقت بدون حضور و مشارکت ارزیابان نقاد کامل نمی‌شود. وقتی اقدام فرد با بینش پژوهشی همراه شود و از محک نقد دیگران نیز بگذرد، مقبولیت پیدا می‌کند. همان‌طوری که پژوهشگران دانشگاهی هنگام بحث درباره یافته‌های خود وجوه مشترک و جنبه‌های افتراقی آنها را با یافته‌های سایر پژوهشگران مورد توجه قرار می‌دهند، عمل‌پژوهان همواره باید از نظرات افراد ذی‌ربط اطلاع پیدا کنند تا بتوانند جنبه‌های مشترک و وجوه متمایز دیدگاه خود را با سایر نظرات دریابند. بنابراین عمل‌پژوه به برقراری ارتباط مؤثر با دیگران نیاز دارد.
کثرت‌گرایی و ترکیب دیدگاه‌ها: کثرت‌گرایی بر روش‌شناسی عمل‌پژوهی حاکم است. عمل‌پژوهان دامنه وسیعی از روش‌های تحقیق را به خدمت می‌گیرند. جهان‌بینی مشارکتی مستلزم ارتباط و همکاری انسان‌ها با یکدیگر است و چون همه انسان‌ها برای رسیدن به حقیقت از روش‌های متفاوت استفاده می‌کنند، در رویکرد عمل‌پژوهی از راه‌های مختلف برای کسب دانش استفاده می‌شود. حتی برای ارزیابی عمل‌پژوهی هم از نظرات دیگران استفاده می‌شود و کثرت‌گرایی در همه مراحل عمل‌پژوهی به چشم می‌خورد. به همین دلیل انتظار می‌رود در روش‌شناسی عمل‌پژوهی سوگیری کمتری وجود داشته باشد.
انجام یک کار معنادار: در عمل‌پژوهی، معنایی که افراد به موقعیت‌ها می‌دهند، انگیزه مشارکت آنها را افزایش می‌دهد. معنادار بودن عمل‌پژوهی برای افراد شرکت‌کننده می‌تواند اهتمام آنها را برای انجام کار بهینه افزایش دهد و کیفیت کار را تاحدی تضمین کند. عمل‌پژوهان، مانند کارمندانی که از طرف دیگر برای انجام پژوهش و عمل مأموریت یافته باشند، عمل نمی‌کنند، بلکه مانند ارباب و کارفرما در پی انجام مأموریت‌هایی هستند که خودشان تعیین کرده‌اند. یعنی عمل‌پژوهان به‌جای اینکه پژوهش را برای دیگران انجام دهند، برای خودشان انجام می‌دهند؛ هرچند موضوع پژوهش می‌تواند مسئله شخصی آنها نباشد. بنابراین اگرچه عمل‌پژوهشی بر «من» تأکید دارد و بر نقش‌محوری پژوهشگر متمرکز است، اما باید دانست که عمل‌پژوهی «با و برای دیگران» انجام می‌شود. هدف عمده عمل‌پژوهی توسعه شخصی برای دگرگونی و تغییر اجتماعی است؛ آن‌گونه دگرگونی که ضرورتاً مشارکت دیگران را طلب می‌کند. بنابراین مشارکت سایر مردم در عمل‌پژوهی امری ضروری است.
تلاش برای پایدار کردن پیامدها: عمل‌پژوهی این ظرفیت بالقوه را دارد که اعضای خود را به انجام اصلاحات مداوم متعهد سازد، هرچند که ممکن است از یک همکاری موقت و محدود آغاز شود و در نهایت به مشارکت فراگیر و پایدار بینجامد. در همه شکل‌های مشارکت، همکاری‌ها به تدریج شکل می‌گیرند و توسعه می‌یابند. در عمل‌پژوهی کوشش‌ها بر پایدارسازی تعهدها به بهبود اوضاع متمرکزند.
عمومی ساختن عمل‌پژوهی: یکی از بهترین راه‌های افزایش اعتبار عمل‌پژوهی، عمومی کردن و مشارکتی کردن آن است. این کار به اعتدال اندیشه‌های محقق کمک می‌کند و موجب یادگیری و درک هرچه بیشتر وی می‌شود. در این زمینه رعایت نکات اخلاقی، محرمانه ماندن اطلاعات و حرمت افراد از اهمیت بسزایی برخوردار است. عمومی‌سازی تنها به پایان پروژه تحقیق منحصر نیست، بلکه به کل فرایند تحقیق مربوط است.
کاربرد عمل‌پژوهی در آموزش فنی‌وحرفه‌ای
1. ارائه راه‌حل برای مشکلاتی که در موقعیت ویژه شناخته می‌شوند یا بهبود روش‌هایی که براساس شرایط ارائه می‌شوند.
2. شکلی از آموزش ضمن خدمت است که آموزشگر فنی‌وحرفه‌ای را با روش‌ها و وسایل جدید برای ارتقای قدرت تجزیه و تحلیل و آگاهی بیشتر از خودش تجهیز می‌کند و با مطالعه ارتباطات انسانی و عملکرد افراد در سازمان، تحلیل شغل را آسان می‌سازد.
3. مفهومی از توسعه رهیافت‌های نوآورانه در تدریس و یادگیری مهارت‌های علمی برای پیشرفت سیستم به منظور پذیرش نوآوری و ایجاد تغییر است.
4. مفهومی از بهبود ارتباطات عادی و رسمی بین آموزگاران با تجربه آموزش‌وپرورش (در حوزه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش) و محققان دانشگاهی، اصلاح نواقص تحقیقات سنتی به منظور ارائه یک دیدگاه روشن است.
5. با توجه به فقدان تحقیقات ناب و جدی، عمل‌پژوهی مفهومی از مهیا کردن جایگزین‌های برتر برای بیشتر موضوعات و رهیافت‌های ارائه شده برای حل مشکلات در کلاس درس و کارگاه‌های فنی است.
تفاوت عمل‌پژوهی و تحقیقات کمی
اقدام‌پژوهی شباهت‌هایی با سایر انواع تحقیق دارد و به تولید دانش و نیز شواهدی برای حمایت از این دانش، واضح کردن فرایند تحقیق که از طریق آن دانش پدیده آمده، و ارتباط داشتن با دانش موجود می‌انجامد. با این حال، اقدام‌پژوهی تفاوت‌هایی نیز با سایر روش‌ها دارد:
1. در تحقیقات کمی محققان با هدف تعمیم بخشیدن و همچنین کشف حقیقت به آزمون فرضیات دست می‌زنند. در حالی‌که در عمل‌پژوهی محقق درصدد یافتن نتایج تعمیم‌پذیر نیست. هدف او رسیدن به شناخت علمی درباره مسئله ویژه‌ای است که با آن سروکار دارد و سعی می‌کند تجارب آموزشی و همچنین چگونگی انجام بهتر وظایف شغلی را بهبود بخشد.
2. تحقیقات کمّی سرمایه‌‌گذاری زیادی در تعیین روایی و پایایی تحقیق انجام می‌دهند، درحالی‌که در عمل‌پژوهی می‌توان واقعاً فقط روایی درونی را به‌عنوان یکی از مداخله‌ها در محتوای ویژه ایجاد کرد. در این صورت، کاربرد مجدد کاملاً با شک و تردید توأم است و نتایج و یافته‌ها فقط در جامعه مورد نظر قابل کاربرد است.
3. تحقیق علمی اهداف و طرح مشخصی را در بر می‌گیرد، در حالی که عمل‌پژوهی سازگار، تجربی و قابل ارزشیابی است. کیفیت تحقیقات بنیادی به‌وسیله آنچه که معیار متفاوت نامیده می‌شود، مورد قضاوت قرار می‌گیرد. بنابراین تحقیقی خوب است که دانشی را به آنچه قبلاً وجود داشته است، بیفزاید؛ در حالی که در عمل‌پژوهی گسترش‌یافته‌ها و روش‌هایی که امکان بهبود در تجارب افراد را مهیا می‌سازد، مدنظر است.
نتیجه‌گیری
بررسی‌ها نشان می‌دهند که با وجود تغییر و تحول و صرف هزینه‌های فراوانی که در مورد طراحی نظام جدید آموزش متوسطه فنی‌وحرفه‌ای و کشاورزی در کشور صورت پذیرفته، اما کماکان نارسایی‌های محتوای برنامه آموزشی و درسی در آموزش متوسطه فنی‌وحرفه‌ای کشاورزی یکی از معضلات برنامه درسی این نظام است و محتوا و مطالب درسی که در مراکز آموزش کشاورزی تدریس می‌شوند، با نیازهای عمومی جامعه ایران هم‌خوانی ندارد و برخاسته از نیازها و توقعات واقعی بازار کار نیست که این خود به نوعی بیانگر جدایی و انزوای نظام آموزش متوسطه کشاورزی از بازار کار است. برای چالش با این مشکل و معضل در آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای کشاورزی می‌توان از ظرفیت‌های روش‌شناسی تحقیق اقدام‌پژوهی استفاده کرد. اقدام‌پژوهی سبب شکل‌گیری نظام شبکه همکاری میان افراد مختلف می‌شود و غالباً مستلزم همکاری دست‌اندرکاران آموزش‌وپرورش است. البته دانش‌آموزان و والدین آنها نیز درگیر می‌شوند. شبکه ارتباطی که در طول انجام پروژه اقدام‌پژوهی توسعه می‌یابد، سبب کاهش انزوای معلمان، مدیران و متخصصان می‌شود. این شبکه ارتباطی همچنین سبب استفاده از اطلاعات و تجربیات توسط افراد مختلف می‌شود و این کار با گذشت زمان به نفع دانش‌آموزان و دست‌اندرکاران آموزش و پژوهش خواهد بود.
بیشترین تفاوت پژوهش ضمن عمل با سایر شکل‌های پژوهش در این است که پژوهش ضمن عمل بر تأمل و تعمق به‌عنوان یک جزء مهم از چرخه پژوهش تأکید دارد. تأمل و تعمق فرایندی است که طی آن، دست‌اندرکاران عملی تعلیم‌وتربیت دنیای پر مسئله و متغیر عمل را به‌منظور تعمق، تدبر و تبادل نظر درباره معنا، ارزش و تأثیر عملکردشان گام به گام به عقب بر می‌گردند. به عبارت دیگر، فعالیت‌هایی را که انجام داده‌اند، بازسازی می‌کنند و درباره آنها عمیقاً می‌اندیشند. کارورزان آموزش فنی‌وحرفه‌ای با استفاده از این تأمل و تعمق، تعهد و مسئولیت‌های جدیدی برعهده می‌گیرند، موضوع‌های جدیدی برای پژوهش کشف می‌کنند و شناخت یا بصیرت‌های جدیدی درباره نقاط قوت و ضعف عملکردهای جاری‌شان به‌دست می‌آورند.
پی‌نوشت‌ها
1. Participatory Action Research
2. Rapid Appraisal of Agricultural Knowledge System
3. Participatory Technology Development
4. Praxis
منابع
1. استرینگر، ارنست، تی (1378). پژوهش عملی، راهنمای مجریان تغییر و تحول. ترجمة سیدمحمد اعرابی. دفتر پژوهش‌های فرهنگی. تهران.
2. بختیاری، ا. و ایرانی، ی (1380). اقدام‌پژوهی. نشر لوح زرین. تهران.
3. دوستی‌ایرانی، م؛ عبدلی، س؛ پرویزی، س؛ سیدفاطمی، ن؛ امینی، م (01390 الف). «پراکسیس: پارادایمی برای اقدام‌پژوهی». مجلة ایرانی آموزش در علوم پزشکی. سال 11. ش 9.
4. دوستی‌ایرانی، م؛ عبدلی، س؛ پرویزی، س؛ سیدفاطمی، ن؛ امینی، م (1390 ب). «چتری به نام اقدام‌پژوهی». مجلة ایرانی آموزش در علوم پزشکی. سال 11 ش 9.
5. ساکی، ر (1391). «پژوهش معلم‌محور: پرادایمی نو در پژوهش‌های آموزشی.» راهبردهای آموزش. دورة 5. شمارة 3.
6. ساکی، ر (1392). معلم پژوهنده. دانش‌نامة ایرانی برنامة درسی. قابل دسترس در:www.daneshnamehicsa.ir
7. شریعت‌زاده، م؛ چیذری، م؛ نورزی. ا (1383). «انطباق و سازگاری دوجانبه بین نظام آموزش متوسطة کشاورزی و توقعات بازار کار.» فصل‌نامة پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی. سال 10. ش 34.
8. نویدی، ا (1382). بحث اجمالی درباره ماهیت، اهداف، کیفیت و روایی عمل‌پژوهی. پژوهش‌نامه آموزشی، ویژه‌نامه شماره 13.
9. نویدی، ا (1389). نگاهی کاستی‌جویانه به پژوهش‌های انجام شده در حوزه آموزش فنی‌وحرفه‌ای. پژوهش‌نامه آموزشی، شماره 120، صص 46-43.
10. عنانی سراب، م (1394). «اقدام‌پژوهی، راهی برای نوآوری‌های آموزشی». رشد آموزش زبان. ش 117.
11. Atweh, B., S. Kemmis and P. Weeks. 1998. Action Research in Practice. London and New York: Routledge.
12. Burns, R. B. (1996). Introduction to Research Methods. Longman.
13. Groot, A. and N. Roling. (1998). Participatory Action Research for Improving Knowledge System's Performances in Africa. Maximizing the Influence of the User: Alternatives to the Training and Visit System: Proceedings of a Workshop Dolberg, F., Henning Petersen , P. (eds.) 188-202.
14.McNiff, J., P. Lomax and J. Whitehead. (1996). you and Your Action Research Project. London and New York: Hyde Publications.
15. Reason, P. and H. Bradbury. (2001). Hand book of Action Research (Participative Inquiry & Practice). London, Thousand Oaks and New Delhi: SAGE Publications.