عذرا بابالویی، دانشجوی کارشناس ارشد پژوهش هنر و دبیر هنر شهریار
دکتر حمید قاسم‌زادگان جهرمی، مدرس و عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان
چکیده
موضوع این مقاله، بررسی تصویرآفرینی آثار ادبی قیصر امین‌پور در کتاب‌های درسی و نقش آن در اثرگذاری بر مخاطب کودک و نوجوان است. علت انتخاب اشعار امین‌پور این است که او به‌عنوان یکی از شاعران نوپرداز بعد از انقلاب اسلامی، اهتمام ویژه‌ای به تصویرآفرینی در اشعارش داشته است.
امین‌پور با توجه به آشنایی‌اش با هنرهای تجسمی، درک زیبا‌شناسی بالایی داشته و با استفاده از واژه‌های نو، سعی در ایجاد تصویرهای ذهنی با مفاهیم مختلف نموده است که این مهم در مخاطب ایجاد انگیزه می‌کند. البته با مطالعه تصویر‌سازی اشعار او در کتاب‌های درسی در می‌یابیم که با این مسئله مهم سهل‌انگارانه برخورد شده و تصویرگر به آن توجه نکرده است. هدف اصلی این مقاله، تلنگری به تصویر‌سازان کتاب‌های درسی و گشودن مسیری نو در زمینه اهمیت دادن به تصاویر کتب درسی و آشنایی با آثار ادبی قیصر امین‌پور و کاربرد اشعار ایشان در کتاب‌های درسی است. این تحقیق برگرفته از پایان‌نامه نگارنده به راهنمایی دکتر حمید قاسم‌زادگان جهرمی است.
قیصر امین‌پور
قیصر امین‌پور متولد دوم اردیبهشت 1338 در شهرستان دزفول است. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در دزفول به پایان برد، سپس به تهران آمد و در سال 1376 دکترای خود را در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران اخذ کرد. وی فعالیت هنری خود را در سال 1358 از حوزه اندیشه و هنر اسلامی آغاز کرد.
در سال 1367 سردبیر مجله سروش نوجوان شد و از همین سال در دانشگاه الزهرا و دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. در سال 1382 نیز به‌عنوان عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی انتخاب شد.
اولین مجموعه شعرش را در سال 1363 با عنوان «تنفس صبح»، که بخش عمده آن غزل بود و حدود بیست قطعه شعر آزاد، از سوی انتشارات حوزه هنری منتشر کرد و در همین سال دومین مجموعه شعرش «در کوچه آفتاب» را در قطع پالتویی توسط انتشارات حوزه هنری وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی به بازار فرستاد.
در سال 1365 «منظومه ظهر روز دهم» توسط انتشارات برگ وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به بازار می‌آید. شاعر در این منظومه 28 صفحه‌ای ظهر عاشورا، غوغای کربلا و تنهایی عشق را به‌عنوان جوهره سروده بلندش به تصویر می‌کشد. سال 69 برگزیده دو دفتر «تنفس صبح» و «در کوچه آفتاب» با عنوان «گزیده دو دفتر شعر» از سوی انتشارات سروش از وی منتشر می‌شود.
«آیینه‌های ناگهان» تحول کیفی و کمّی امین‌پور را بازتاب می‌دهد. در این مرحله امین‌پور به درک روشن‌تری از شعر و ادبیات می‌رسد. اشعار این دفتر نشان از تفکر و اندیشه‌ای می‌دهد که در ساختاری نو عرضه می‌شود. آینههای ناگهان، امین‌پور را به‌عنوان شاعری تأثیرگذار در طیف هنرمندان پیشرو انقلاب تثبیت می‌کند و از آن سو نیز موجودیت شاعری از نسل جدید به رسمیت شناخته می‌شود.
در اواسط دهه هفتاد دومین دفتر از اشعار امین‌پور با عنوان «آینههای ناگهان2» منتشر می‌شود که حاوی اشعاری است که بعدها در کتاب‌های درسی به‌عنوان نمونه‌هایی از شعر‌های موفق نسل انقلاب درج می‌شود. در همین دوران است که برخی از اشعار وی همراه با موسیقی تبدیل به ترانه‌هایی می‌شود که زمزمه لب‌های پیر و جوان می‌گردد. پس از تثبیت و اشتهار، ناشران معتبرِ بخش خصوصی علاقه خود را به چاپ اشعار امین‌پور نشان میدهند و در اولین گام، انتشارات مروارید گزینه اشعار او را در کنار گزینه اشعار شاملو، فروغ، نیما و ... به دست چاپ می‌سپارد و در سال 78 به بازار عرضه می‌شود.
«گل‌ها همه آفتابگردانند» جدیدترین کتاب امین‌پور نیز در سال 81 از سوی انتشارات مروارید منتشر شد که به چاپ‌های متعدد رسید.
دکتر قیصر امین‌پور در سال 1382 علی‌رغم تمایلش از سردبیری سروش نوجوان استعفا داد، و ضمن داشتن عضویت در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، در دانشگاه تهران و الزهرا تدریس می‌کرد و به کارهای پژوهشی مشغول بود. ایشان در سال 1386 بر اثر بیماری کلیه و قلب دار فانی را وداع گفت.
ویژگی‌های شعری قیصر امین‌پور
الف: مضمون بکر
هوشیاری و دقت‌نظر امین‌پور از او شاعری مضمون‌یاب و نکته‌پرداز ساخته است. مضمون‌یابی و نکته‌پردازی او از نوعی نیست که وی را از واقعیت‌ها دور سازد و نازک‌اندیشی‌های معما‌گونه را به ذهن و زبانش راه دهد (مثل شاعران سبک هندی). ویژگی زبان او در عین سادگی و روانی، از زیبایی چشمگیری برخوردار است.
ب: اندیشه‌های نو
یک تفکر سنتی در این مورد بر این باور است که مضامین هر چه بوده، گذشتگان و دیگران آن‌ها را سروده و نوشته‌اند. پس آنچه سروده و نوشته می‌شود، تازگی و طراوت ندارد و دست‌کم تفسیری از آثار آنان است. اما پاسخی دیگر هست که می‌گوید: همه چیز را همگان دانند و همگان هنوز به خلق و کشف مدام هنری باور دارند. قیصر یکی از شاعرانی است که در این زمینه تلاش خوبی را آغاز کرد.
ج: زبان امروزی
امین‌پور در شعرهایش می‌کوشد از زبان امروزی در نهایت سلاست و روانی استفاده کند و رعایت کامل قوانین به‌کار گرفتن فرهنگ کنایات و استعارات به جمعیت زبان او کمک می‌کند. او در شعر «بال‌های کودکی» بیش از هر شعری فرهنگ زبانی توده مردم را وارد کرده است.
د: گوناگونی موضوعات
موضوعات برگزیده او عام، و متعلق به نوجوانان و مردم است و از تازگی و طراوت برخوردار است و این، فعالیت و حجم ذهنیت او را نشان می‌دهد.
هـ : وزن
یکی از راه‌های ارتباط با کودکان و نوجوانان در شعر استفاده از وزن ریتمیک و واژه‌های موزون و خوش‌آهنگ است. امین‌پور معمولاً از این اوزان و نیز دیگر اوزان متنوع در شعرهایش استفاده کرده است. امین‌پور از شاعران مطرح عصر انقلاب اسلامی است که در قالب‌های مختلف شعر، آثار باارزش و قابل توجهی پدید آورده است. وی در انواع قالب‌های شعری، به‌خصوص غزل و رباعی و شعر نو نیمایی، سروده‌هایی فراوان دارد. او در قالب غزل، نمونه‌های زیبایی را با ترکیبات کم‌سابقه یا بی‌سابقه پدید آورده که با تصاویر بدیع همراه است.
امین‌پور در غزل به اوزان کلاسیک و جاافتاده گرایش دارد اما ترکیبات بدیع و تصاویر نو، غزل‌های وی را دلنشین و زیبا ساخته‌اند. قیصر در شعر نو از پیروان شیوه نیماست. اشعار نو او، که غالباً مضامین اجتماعی دارد، از نگاه تیزبین و ژرف هنرمندانه حکایت می‌کند. در اشعار نو او تصاویر، اکثر ذهنی و احساسی است تا تصاویر عینی. کشف‌های کلامی و ایجاد ترکیبات بدیع و نو از ویژگی‌های شاخص اشعار اوست.
امین‌پور در زمینه رباعی نیز از نوآوران به شمار می‌آید. رباعیات او دارای ترکیبات و مضامین نو و تازه است و حال و هوای خاص و مشخصی دارد قیصر امین‌پور، در حوزه شعر کودک و نوجوان نامی آشناست ولی مانند بعضی از شاعران، در حوزه شعر کودک مکث چندانی از خود نشان نداد و بیشتر توجه خود را به نوجوانان معطوف داشت. نمونه آثار او در بخش شعر نوجوان عبارت‌‌اند از: مثل چشمه، مثل رود (1368)، به قول پرستو (1375)، تنفس صبح (1363) و در کوچه انقلاب (1363).
قیصر از معدود شاعرانی است که بعد از انقلاب، ضمن گرایش به شعر کلاسیک در قالب غزل و رباعی و همگام با حوادث انقلاب، ساخت نیمایی شعر را پی گرفته و اشعاری با درون‌مایه‌ای نو و زبانی ساده و بی‌پیرایه و صمیمی و دلنشین سروده است.
سروده‌های قیصر امین‌پور، که در هشت مجموعه شعری تدوین شده است، سروده‌هایی زنده، جاندار و پویا هستند. سروده‌هایی که عناصر طبیعت در آن‌ها به گفت‌وگو می‌نشینند و صفات و حالات انسانی در اشیا و پدیده‌های طبیعت و در مفاهیم انتزاعی رسوخ می‌کنند و به‌گونه‌ای همزاد و هم‌نفس با انسان، ظهوری تشخیص‌مآبانه دارند.
تشخیص یا جاندار‌پنداری به نوعی با تفکر «کودک پیش عملیاتی» هماهنگی دارد. اگر کودک در سنین قبل از هفت‌سالگی همه چیز را جاندار می‌پندارد، در اینجا شاعر در شعر به کودکی خود بازگشت می‌کند و تجلی این بازگشت گاهی به صورت جاندار‌پنداری یا تشخیص متجلی می‌شود. با بررسی آرایه تشخیص در سروده‌های قیصر امین‌پور در می‌یابیم:
1. یکی از پرکاربردترین آرایه‌ها در سروده‌های قیصر امین‌پور، آرایه تشخیص است.
2. این آرایه در سروده‌های قیصر امین‌پور، بیشتر با آرایه مراعات نظیر همراه می‌شود.
3. در دو دفتر شعری «به قول پرستو» و «مثل چشمه، مثل رود» شاعر از زنده شدن طبیعت در بهار بهره می‌گیرد تا این ویژگی را به پدیده‌های طبیعت نسبت دهد.
4. دو مجموعه شعری «گل‌ها همه آفتابگردانند» و «تنفس صبح» بیشترین موارد آرایه تشخیص را به خود اختصاص داده‌اند.
5. از میان پدیده‌های طبیعت، زمین، آسمان و باد و از میان مفاهیم انتزاعی، دل و عشق بیشترین موارد آرایه تشخیص را دارا هستند.
نتیجه و راهکارها
با نگاهی به کتاب‌های درسی کودکان و نوجوانان، متوجه می‌شویم که کم‌و‌بیش از اشعار قیصر امین‌پور استفاده شده است؛ اشعاری که زیبا، دلنشین و دارای پیام‌های ارزشمند و بار تصویری خلاق و تأثیرگذارند.
با توجه به اینکه استفاده از تصویر برای انتقال مفاهیم و ایجاد انگیزه سابقه‌ای دیرینه دارد، بهره‌گیری از آن (تصویر)، ضمن تحریک حسّ بینایی، موجب بروز انگیزه بیشتر برای یادگیری و عینی کردن پدیده‌ها و تسریع یادگیری، ایجاد خلاقیت و اندیشه‌های نو در مخاطب می‌گردد.
قیصر امین‌پور با استفاده از واژه‌های خلاق و تصاویر ذهنی در اشعارش، با به‌کار بردن عنصر خیال، به زیبایی توانسته است در قالب طرح‌های تصویری، مفاهیم خود را به نسل جوان انتقال دهد و موجب ارتباط بیشتر آن‌ها با ادبیات و هنر گردد و آن‌ها را به سمت خلاقیت و شکوفایی استعداد‌های نهفته‌شان رهنمون سازد.
مشهود است که در کشور ما برای تصویرگری کتاب‌های درسی به درستی سرمایه‌گذاری فکری نمی‌شود و به آن کمتر اهمیت میدهند. برخی از تصویر‌گران کتاب‌های درسی در چند بعد قوی و در چند بعد ضعیف هستند. لذا به مدیریت توانمندی نیاز است تا افرادی را در این زمینه به‌کار گیرد که پاسخ‌گوی نیاز مخاطب باشند.
یک تصویرگر کتاب درسی نه‌تنها باید با تکنیک‌ها و روش‌های مورد استفاده در تصویرگری و با اصول و قواعد آن آشنا باشد بلکه باید یک هنرمند طراح، خلاق و آشنا به اصول زیبا‌شناسی نیز باشد.
برای تصویر‌سازی شعر تنها داشتن قدرت طراحی و آشنایی به اصول کافی نیست، چرا که تصویر‌سازی شعر با تصویر‌سازی متون ادبی و داستانی و ... متفاوت است. در تصویر‌سازی شعر باید رابطه‌ای معنوی با دنیای شعر برقرار کرد. این ارتباط چنان باید محکم و عمیق باشد که مخاطب در یک نگاه، بُعد معنوی شعر را درک کند و در دریای شور و هیجان شاعر غوطه‌ور گردد و با استفاده از فرم و رنگ او را همراهی کند. او باید روحیات درون شعر را بشناسد و در به کارگیری خطوط و فرم‌ها و رنگ‌ها، دقت داشته باشد تا بتواند روحیه شاعر را در تصویرش منعکس کند و در آخر، مخاطب را با دنیای شعر و هنر آشنا سازد و در درک زیبایی او سهیم باشد و چه بسا جرقه‌هایی از احساس و اندیشه‌های نو در او ایجاد کند و باعث خلق آثار ارزشمندی شود.
فهرست منابع
کتاب‌ها
1. نعمت‌الهی، فرامرز (1386). ادبیات کودک و نوجوان (شناسایی، ارزشیابی، ارزش‌گذاری). ناشر شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ سوم
2. پرین، لارنس (1371). شعر و عناصر شعری. غلامرضا سلگی. چاپ سعید، چاپ اول.
3. ابراهیمی، نادر (1367) مقدمه‌ای بر مصور‌سازی کتاب کودکان. مؤسسه انتشارات آگاه، چاپ اول.
4. حمیدی، مهدی (1363) فنون شعر و کالبد‌های پولادین آن. تهران: انتشارات گلشایی، چاپ اول.
پایان‌نامه
1. کریمی، قدیسه (1388) عوامل مؤثر بر تصویر‌سازی کتاب کودک. مرکز تربیت‌معلم شهید شرافت تهران.