چکیده
در این جستار و کندوکاو، ترکیب ادبی و بلاغی پرکاربرد «حسن تعبیر» به منظور افزایش آگاهی معلم و متعلم از کاربردهای گوناگون زبان و ادب فارسی و تدریس بهتر محتوای کتاب آرایه‌های ادبی در دوره دوم متوسطه بررسی می‌شود. از نظر روش کار با مراجعه به کتاب‌های بلاغی و فرهنگ لغت‌های تک‌زبانه و دوزبانه ابتدا این ترکیب تعریف گردیده و نمونه‌هایی ذکر شده است. در نهایت نیز نگارنده به این نتیجه رسیده است که «حسن تعبیر» همچون «حسن تعلیل» می‌تواند به‌عنوان یک مبحث بدیعی و بلاغی تحلیل شود. با توجه به اینکه یکی از تعاریف سبک «نحوه گزینش» است، بدین معنی که حاصل گزینش‌های تعابیر و اداهای خاص از میان انواع تعابیر و اداهاست، حسن تعبیر به‌ویژه از نظر سبک‌شناسی می‌تواند حائز اهمیت باشد.
مقدمه
موضوع و مسئله تحقیق در این مقاله ترکیب «حسن تعبیر» است که به‌طور خلاصه یعنی «نیکو بیان کردن و گفتن»؛ همان‌طور که حسن تعلیل به معنای «نیکو دلیل آوردن» است. از نظر پیشینه تحقیق، نگارنده با مراجعه به کتاب‌ها و منابع مقاله و پایگاه‌های اینترنتی به سابقه و پیشینه‌ای در این‌باره در زبان فارسی برخورد نکرد، ضرورت دید که این پدیده و ابزار گفتمانی قدرتمند را به منظور ایجاد زمینه مناسب برای دانش‌افزایی و هم‌اندیشی و تبادل‌نظر بین معلمان و کارشناسان و برنامه‌ریزان درسی به بحث بگذارد.
بحث
حسن: زیبایی، نیکویی، خوشی، خوبی (فرهنگ معین، ج اول، 1355: 1363)
تعبیر: به عبارت آوردن، به سخن آوردن، بیان کردن، خواب را تفسیر کردن (فرهنگ معین، ج اول، 1908: 1363)
حسن تعبیر در زبان فارسی
در صحبت و مکالمه روزانه کاربرد دارد. درواقع، زمانی که بخواهیم از یک واژه خوشایند به جای یک واژه ناخوشایند که معنای ضمنی خوبی ندارد استفاده کنیم، حسن تعبیر را به‌کار برده‌ایم؛ به عبارت دیگر، به جای واژه یا تعبیری زننده یا ناخوشایند واژه یا تعبیری را به‌کار می‌بریم که همان مفهوم را می‌رساند اما زننده یا ناراحت‌کننده نیست. در ادامه، به نمونه‌هایی از حسن تعبیر اشاره می‌شود. (جدول شماره یک)
و ...
حسن تعبیر در زبان انگلیسی
«استفاده از واژه‌ای به جای واژه دیگر که به نظر می‌رسد کمتر ناخوشایند و رنجاننده باشد؛ برای مثال:
To pass away (درگذشتن) حسن تعبیری است برای to die (مردن).
Indisposed (ناخوش، کسل) حسن تعبیری است برای sick (بیمار)» (فرهنگ لانگمن، 188: 2002).
چند نمونه دیگر:
Pass water (آب زائد بدن، پیشاب) حسن تعبیری است برای urinate (ادرار کردن)
Sanitation engineer (مهندس بهداشت و نظافت) حسن تعبیری است برای garbage man (سفور، سپور، مأمور شهرداری).
حسن تعبیر در انگلیسی، یوفِمیزم (euphemism) نامیده می‌شود که از دو جزء یونانی eu به معنی «خوب» و pheme به معنی «گفتن» تشکیل شده است. حسن تعبیر در اعتقادات و باورهای دینی، اخلاقیات اجتماعی، پزشکی، کالبدشناسی، کشورداری، سیاست و ... کاربرد دارد.
استاد جلال‌الدین همایی در کتاب «فنون بلاغت و صناعات ادبی» درباره این مصطلاحات ادبی بحث کرده است: حسن مطلع، حسن مقطع، حسن تخلص، حسن ختام و حسن تعلیل.
سیروس شمیسا در کتاب «معانی و بیان» در تعریف علم بیان آن را «ادای معنی واحد به طرق مختلف» گفته است. برای مثال، درباره مفهوم پیری:
1. پر از برف شد کوهسار سیاه (فردوسی)
2. چو کوه سپیدش سر از برف موی (سعدی)
3. سپید شد چو درخت شکوفه دار سرم (جامی)
«دقت در نحوه اداهای مختلف معنی واحد مبین اختلاف در نگرش‌های هنرمندان است و در نهایت، اختلاف سبک دوره‌های مختلف ادبی یا سبک خاص شاعران و نویسندگان را نشان می‌دهد» (شمیسا، 15: 1375).
«یکی از تعاریف مهم سبک «نحوه گزینش» است؛ بدین معنی که سبک حاصل گزینش تعابیر و اداهایی خاص از میان انواع تعابیر و اداهاست» (شمیسا، 24: 1372).
با توجه به تعریف علم بیان و تعریف سبک می‌توان در مرگ کسی تعابیر متفاوتی به‌کار برد؛ برای مثال: مرد/ به درک واصل شد/ درگذشت/ بر مرکب چوبین نشست/ خرقه تهی کرد/ شمع وجودش خاموش شد/ گل وجودش پرپر گشت/ به رحمت ایزدی پیوست/ جان به جان آفرین تسلیم کرد/ کوچ کرد/ از عالم ناسوت به عالم لاهوت پیوست/ ارتحال یافت.
در هر یک از این تعبیرات با احساسات و عواطف متفاوتی مواجهیم که باعث افتراق سبک می‌شود. پس، حسن تعبیر می‌تواند مبین سبک باشد؛ چون معنی واحد (مثلاً مرگ کسی) را می‌توان به طرق مختلف بیان کرد، حسن تعبیر می‌تواند موضوعی بیانی تلقی شود. دست‌کم می‌توان ادعا کرد که حسن تعبیر برای جلوگیری از تکرار در ایجاد افعال مجازی در فارسی نقش عمده دارد.
نتیجه‌گیری
حسن تعبیر ابزار گفتمانی قدرتمندی است که برای تقویت و افزایش نزاکت و ادب اجتماعی بین طرفین گفت‌وگو به‌کار می‌رود. بیشتر حسن تعبیرها در زبان فارسی در حوزه مسائل مربوط به مرگ، مسائل جنسی، مواد زائد بدن، تبلیغات، اعضای بدن، مواد مخدر، ناسزاها و تجارت به‌کار می‌روند. به نظر می‌رسد در ساختن حسن تعبیرها در زبان فارسی از ابزارهای زبانی مثل استعاره، مجاز، تضاد معنایی، مبالغه، گسترش معنایی، وام‌گیری واژگانی و استلزام معنایی استفاده می‌شود.
منابع
1. حییم، سلیمان. (1375). فرهنگ جامع فارسی ـ انگلیسی (تک‌جلدی). تهران: فرهنگ معاصر.
2. ـــــ . (1370). فرهنگ بزرگ انگلیسی ـ فارسی (دوجلدی). تهران: فرهنگ معاصر.
3. آریانپور، عباس. (1370). فرهنگ کامل انگلیسی ـ فارسی (پنج‌جلدی). تهران: انتشارات امیرکبیر.
4. معین، محمد. (1363). فرهنگ فارسی (دوره شش‌جلدی). تهران: انتشارات امیرکبیر.
5. شمیسا، سیروس. (1375). بیان و معانی. تهران: انتشارات فردوس.
6. شمیسا، سیروس. (1372). بیان. تهران: انتشارات فردوس.
7. Richards, Jack c. (2002). Longman Dictionary of Language Teaching & Applied Linguistics
از پایگاه‌های اینترنتی زیر نیز استفاده شده است؛ هرچند نام نویسنده مشخص نبود.
http://www.farsigah.com
http://www.Pooyatar jomeh.com