اشاره
با تلاش ارزنده و اثرگذار معلمان نوجو و پیشگام، امروز دیگر واژه‌هایی چون معلم پژوهنده، اقدامپژوهی، تفکر پژوهشی و روش‌های پژوهش واژه‌های بیگانه‌ای نیستند. تجربیات پژوهشی همکاران فرهنگی در جریان عینی و عملی فرایند آموزش و تماس مستقیم و بی‌واسطه با موضوع پژوهش، یکی از گنجینه‌ها و سرمایه‌های مهم در حوزه تحقیقات آموزشوپرورش است. در این گفت‌وگو، با مروری بر این موضوعهای مهم، ارزش‌های نهفته در آن‌ها را، با خلیل‌کمربیگی، محقق و دست‌اندرکار امور پژوهشی مرور کرده‌ایم.
کمـربیگی، فارغ‌التحصـیل کارشـناسـی‌ارشـد جامعــه‌شـناسـی از دانشـگاه بوعلی سینای همدان است. او در حال حاضر مسئولیت گروه تحقیق و پژوهش ادارهکل آموزشوپرورش استان ایلام را به عهده دارد.
با توجه به اینکـه ایلام دیار مقاومت بوده است، لطفاً تصـویری از سیمایپژوهشـی ایلام در ارتبـاط با نظام آموزشوپرورش ارائه کنید.
پژوهش روش منظم دستیابی به دانش است. اگر بخواهیم به دانش برسیم، راه اصلی‌اش آموزش است و پژوهش رسمی در آموزشوپرورش. آموزشوپرورش زمینه را برای پرسشگری فراهم می‌کند. پس بین پژوهش و آموزشوپرورش رابطه تنگاتنگی وجود دارد. این وظیفه برعهده معلم است که در کلاس پژوهش را محور قرار دهد. هیچ جامعه‌ای بدون پژوهش به توسعه نرسیده است.
پژوهش استخوان‌بندی برنامه‌ریزی است. اگر بخواهیم به اهدافمان برسیم، باید به پژوهش بها دهیم. اگر جامعه‌ای بخواهد توسعه یابد، باید در آن تفکر پژوهشی نهادینه شود.
همچنین، زمینه فرهنگی مناسب در خانواده زمینه نزدیک شدن به پژوهش را فراهم می‌آورد.
یکی از برنامه‌های مربوط به پژوهش، برنامه «معلم پژوهنده» است. این برنامه در سطح کشور در حال اجراست و برخلاف پژوهش دانشگاهی، معلم خودش عمل‌کننده آن است. کشف مشکلات، جمع‌آوری اطلاعات و ارائه راه‌حل بر عهده معلم است.
تفکر پژوهشی چگونه ممکن می‌شود؟
تفکر پژوهشی معلول چند عنصر است. یکی از آن‌ها «رویکرد مدیران» است. مدیران بالایی می‌توانند با تزریق اعتبارات پژوهشی، به تفکر پژوهشیکمککنند. یعنی جان بخشیدن به موجودی به نام پژوهش با پشتیبانی‌های مالی خود. لازم است مدیران میانی از طرح‌های پژوهشی حمایت کنند. بخش دیگر خود مردم هستند که باید به پژوهشگر کمککنند.
وقتی پژوهشگر برایکسب اطلاعات نزد مردم می‌رود، آن‌ها باید فرهنگ پژوهشی خود را بالاتر ببرند و به پژوهشگر کمککنند. اگر مردم به پژوهشگر اعتماد نکنند و داده‌های نادرست ارائه دهند، از واقعیت فاصله می‌گیریم.
اگر معلم می‌خواهد در کلاس مشکلات آموزشی و فرایند یادگیری را بهبود ببخشد، باید رویکردش پژوهشی باشد.
در سند تحول بنیـــادین آموزش‌‌و‌پــرورش به ذهن پژوهش‌محور و تفکر پژوهشـی چگونه اشاره شده است؟
راهکارهای عملیاتی متفاوتی ارائه شده‌اند، یکی از آن‌ها اقدامپژوهی- معلم پژوهنده- است.
تفاوت درس‌پژوهی با معلم پژوهـنده چیست؟
در درس‌پژوهی، گروهی از معلمان جلسه می‌گذارند و در مورد برنامه‌های درسی صحبت می‌کنند. تجربیاتشان را با هم در میان می‌گذارند. این کار تیمی است و روی درس تمرکز می‌شود تا کیفیت آن بالا برود. در اقدامپژوهی (معلم پژوهنده)، درباره مشکلات کلاس فعالیت می‌شود. مثلاً معلم در مورد ناهنجاری قامتی دانش‌آموزان تحقیق می‌کند و راهکار ارائه می‌دهد. سپس آن را در کلاس به کار می‌برد و می‌کوشد مشکلات را حل کند. یعنی نوعی روش تحقیق کیفی است. مبتنی بر نظریه خاصی نیست، اما از نظریه‌ها بهره می‌گیرد و گویی خودش می‌خواهد نظریه ارائه دهد.
یکی از معلمان ایلام توانست رتبه اول کشوری اقدامپژوهی را کسب کند او روی اختلالات یادگیری بچه‌ها کار کرده بود. او این موضوع را در مورد سه نفر از دانش‌آموزان تشخیص داد و راهکارهایی به‌کار برد و اختلالات را حل کرد. همین موضوع که معلم پژوهنده می‌تواند نتیجهکارش را ببیند، انگیزه اقدامپژوهی را بالا می‌برد.
اقدامپژوهی فقط در سطح ابتدایی است یا در دوره متوسطه هم دیده می‌شود؟
هم در دوره ابتدایی، هم در دوره متوسطه انجام می‌شود؛ هر چند استقبال در ابتدایی بیشتر است. معلم ابتدایی با دانش‌آموز زندگی می‌کند و او را می‌شناسد و در این شرایط در میدان تحقیق قرار گرفته است.
دستاوردهای اقدامپژوهی چیست؟
نخست اینکه مدرسه و کلاس با مشکلات زیادی مواجه‌اند. راه‌حل کردن مشکلات اقدامپژوهی است. معلم پژوهنده ما مشکلات را از طریق اقدام‌پژوهیکاهش می‌دهد، علاوه بر آن، معلم پژوهنده نیز خود با پژوهش آشنا‌تر می‌شود. روش‌های پژوهشی را در مدرسه به‌کار می‌گیرد و در میدان عمل با مشکلاتش زندگی می‌کند و اطلاعات کامل‌تری به دست می‌آورد. در ضمن در این روند، پژوهشگر و پرسشگر یک نفر هستند.
آیا در ایلام در راسـتای تجهیز فکری معلمـان کارگاه آمـوزشی برگزار می‌شود؟
وظیفه اصلی ما در آموزشوپرورش اجرای طرح معلم پژوهنده است. بخشی از کار ما تبلیغ این پروژه برای معلمانمان است. هر ساله کارگاه‌های آموزشی و دوره ضمن خدمت برگزار می‌شوند. اکثر شهرستان‌های ایلام این دوره‌ها را برگزار کرده‌اند منتها دوره ضمن‌خدمت با مشکلاتی روبه‌روست. اکثر دبیران می‌آیند تا ساعت آن را پرکنند. برای حل این مشکل ما به کلاس‌های ضمن خدمت شکل‌کارگاهی دادهایم تا سطح یادگیری بالا رود.
شمــا فراوانی موضـوع‌ها در زمینه اقدامپژوهی را در سطح استان به چه شکلدسته‌بندی کرده‌اید؟
طبق بررسی من از سال 1393، ضعف‌های ما عبارت‌اند از:
•معلم‌ها با اقدامپژوهی آشنایی اندکی دارند.
•تعداد شرکت‌کنندگان در دوره آموزش اقدا‌م‌پژوهیکم است.
•بیشتر معلمان ابتدایی به این موضوع علاقه نشان می‌دهند.
•موضوع‌ها تکراری‌اند و هم‌پوشانی زیاد است.
ما برنامه‌ریزیکردیم که هر سال چند شهرستان را آموزش دهیم و بگوییم اقدامپژوهی با پژوهش دانشگاهی تفاوت دارد. به این منظور مدرس‌های مناسب را هم شناساییکردیم. از کسانیکه دوره‌هایکشوری و استانی را گذرانده بودند، استفاده کردیم. در قالب سی‌دی، اقدام‌پژوهی‌های برگزیده و روش‌های خاص اقدامپژوهی و موضوعهای پیشنهادی را در اختیار معلمان قرار دادیم که حتی اگر معلمی در کارگاه‌ها شرکت نکرد، بتواند از سی‌دی و جزوه و کتابچه تهیه شده بهره ببرد.
کار دیگریکه هر ساله انجام میدهیم، برگزاری جشنواره معلم پژوهنده است. همه معلمانی را که در اقدامپژوهی شرکت کرده‌اند، دعوت می‌کنیم و آموزش اقدامپژوهی را به کمک سخنرانان انجام میدهیم. همچنین چند نمونه اقدامپژوهی را برای همگان به اجرا در می‌آوریم. بعد از اجرا، جلسه پرسش و پاسخ را با معلمان پژوهنده و داوران برگزار می‌کنیم. به سؤالات در مورد پروژه‌ها پاسخ میدهیم و از معلمان برگزیده تجلیل می‌کنیم. تشویق مدیران پژوهشگر و رابطین پژوهشی نیز در برنامه وجود دارد.
چشـم‌انداز اقـدام‌پژوهی را در سطـح نظام آمـوزشی و بین معلمان چگونه ارزیابی می‌کنید؟
سالیکه من «رئیس گروه تحقیق و پژوهش استان ایلام» شدم، از میان همه معلمان ایلام تنها45 نفر در دوره هفدهم معلم پژوهنده شرکت کرده بودند، در سال‌ها 96-94 این تعداد را به 400 نفر رساندیم. آشتی دادن معلمان با پژوهش یکی از اقدامات ما بود. البته تا رسیدن به اینکه برای مثال 20 درصد معلم‌های ما در اقدامپژوهی شرکت کنند، راه زیادی در پیش است. باید به جهتی برویم که هیچ کلاسی بدون معلم پژوهنده نباشد. این نیازمند فراهم آوردن زمینه‌هایی برای معلمان است.
دومین کاریکه در این زمینه انجام دادیم، راستی‌آزمایی است. یعنی مطمئن شویم، پژوهشیکه انجام شده است، حاصل کار دیگران نیست و این اقدام انجام شده است. در ضمن با رصد کردن وضعیت دانش‌آموزان، 50 موضوع را پیشنهاد کرده‌ایم و به معلمان به‌عنوان موضوعهای دارای اولویت ارائه دادهایم.
تقــویم اجـرایی اقـدام‌پژوهـی در سطح مدرسه با چه مسئله و مشکل روبه‌روست؟
مشکل ما در این زمینه هماهنگ نبودن معلم پژوهنده با سال تحصیلی است. خوب است بخش‌نامه معلم پژوهنده مهرماه به مدرسه فرستاده شود تا از ابتدای سال برای شروع پروژه اقدام کنند.
به‌عنوان یک معلـم پژوهنده بـرای همکاران فرهنگی چه پیشنهاد و توصیه‌ایدارید؟
در آموزشوپرورش همه ما در شرایط یکسانی قرار داریم. بحران کمبود انگیزه گریبان‌گیر همه ماست. اما وظایفی هم متوجه ما هستند. که همگی نمی‌توانیم نسبت به آن‌ها بی‌تفاوت باشیم و احساس مسئولیت نکنیم؛ گرچه این کار هنر نیست. هنر آن است که برای رفع مشکلات، خودمان اقداماتی انجام دهیم تا انگیزه‌مان نیز به همان نسبت بالا برود.
یکی از راه‌های رفع مشکلات کلاس اقدامپژوهی است. معلم وقتی خودش مشکل را بررسی و آن را حل کند، از کار خود لذت می‌برد و احساس رضایت می‌کند. ما با همین احساس رضایت‌ها داریم زندگی می‌کنیم.
سخن آخر: ما به پژوهش نیاز داریم. پژوهش راه برون‌رفت ما از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب است. اگر آموزشوپرورش ما اکنون از مسائل و مشکلات مختلفی رنج می‌برد، پژوهش می‌تواند به درمان آن کمککند. اگر می‌گوییم شیوه‌های آموزش ما ناکارآمدند، پژوهش می‌تواند گره‌گشا باشد.