مقدمه
شاید بیش از دو دهه است که رسانه‌های ایران و گاه محافل دانشگاهی از فرار مغزها سخن می‌گویند. به نظر می‌رسد، بسیاری از کسانی که توان و مهارتی برای زندگی در کشورهای غربی در خود می‌بینند، پس از پایان تحصیلات راهی غرب می‌شوند.
چند سالی است که با وخیم شدن وضعیت محیط زیست ایران، از تخریب گسترده محیط زیست سخن می‌رود. تحقیقات نشان می‌دهند که آب سفره‌های زیرزمینی ایران که در طول هزاران سال جمع شده بودند، در عرض 40 سال به مصرف رسیدند. از خشک‌سالی گسترده ایران سخن می‌رود و آینده‌ای همچون سومالی برای ایران ما تصور می‌شود. با وجود تمام این هشدارها، همچنان میانگین مصرف آب ایرانیان بیش از دو برابر میانگین جهانی است. دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌هایی که هزاران سال این کشور را به مکانی خواستنی برای مهاجرت همسایگان و گاه اقوام دور تبدیل کرده بود، هر روز خشک‌تر و خشک‌تر می‌شوند.
رسانه‌ها هر روز از آمار رو به ازدیاد خشونت‌های خیابانی و مرگ در اثر دعواهای خیابانی سخن می‌گویند. خشونت علیه زنان و کودکان هر روز به شهادت رسانه‌ها از ایرانیان قربانی می‌گیرد. آمار طلاق رو به افزایش است و از هر چهار ازدواج در تهران یکی به طلاق منجر می‌شود.
هرکدام از مسائلی که در بالا مطرح شدند، به مطالعاتی مستقل نیاز دارند و عوامل مختلفی توضیح‌گر ازدیاد این آسیب‌هاست. اما می‌توان به این آسیب‌ها از زاویه‌ای دیگر نیز نگاه کرد؛ از این زاویه که: چقدر مدارس ما در انتقال ارزش‌های اخلاقی مبتنی بر «زندگی اجتماعی»1 و «زندگی با هم»2 موفق بوده‌اند؟ چقدر در انتقال «آموزش‌های شهروندی»3 مبتنی بر حق و وظیفه4، احترام به خود5، احترام به دیگران6، مدارا7، و احترام به محیط زیست، عمل شده است؟ آیا مدارس توانسته‌اند «تعلق ملی»8 را در دانش‌آموزان ایجاد کنند؟
مطرح کردن ضرورت انتقال ارزش‌های مدنی و اخلاقی از سوی مدرسه به دانش‌آموزان در آموزش مدرن فرانسه را می‌توان به ژول فری9 (1893ـ 1832)، بنیان‌گذار «آموزش اجباری و لاییک» نسبت داد. او که وزیر آموزش عمومی در برخی سال‌های دهه 1880 بود، در برنامه‌ای سرگشاده به معلمان مدارس می‌نویسد: «ویژگی‌های قانون 28 مارس 101882 دو چیز است که یکدیگر را کامل می‌کنند، بدون اینکه در تناقض باشند: از یک‌سو این قانون، آموزش ویژه را از برنامه اجباری مدارس کنار می‌گذارد، از سوی دیگر، آموزش اخلاقی و مدنی را در صدر دستور قرار می‌دهد. آموزش مذهبی به خانواده‌ها و کلیسا تعلق دارد و آموزش اخلاقی به مدرسه ... بدون تردید اولین هدف قانون‌گذار از این برنامه محافظت از آزادی عقیده معلمان و دانش‌آموزان و تمایزگذاری بین این دو حوزه بوده است که به مدت طولانی مخلوط شده بودند. اعتقادات شخصی، آزاد و متغیر و دانش‌ها مشترک و برای همه ضروری هستند. اما چیز دیگری در قانون 28 مارس وجود دارد: این قانون بیان‌کننده اراده‌ای است که بر ایجاد آموزش ملی بر بنیان مفاهیم وظیفه و حق تأکید دارد و بر این اساس، هیچ‌کس نمی‌تواند آن را نادیده انگارد.... طبیعی است که معلم هم‌زمان که به کودکان خواندن و نوشتن می‌آموزد، به آن‌ها قوانین ابتدایی زندگی اخلاقی را بیاموزد که کمتر از آموزش زبان فرانسه و حساب مورد پذیرش قرار نگرفته است»
[Wikipédia. Jules Ferry]11.
اهمیت موضوع آن‌گاه رخ نشان می‌دهد که «مدرسه» یکی از مهم‌ترین کارگزاران جامعه‌پذیری محسوب می‌شود [رابرتسون، 1374: 129]. در این تحقیق، بی آنکه ادعایی برای تعمیم یا نتیجه‌گیری فراگیر یافته‌ها داشته باشیم، کوشیده‌ایم با تکیه بر نتایج مصاحبه عمیق با دانش‌آموزان، معلمان و برخی دست‌اندرکاران مدارس که غالباً ساکن شهر تهران هستند، بررسی برخی کتاب‌های درسی که مستقیم و یا غیرمستقیم به آموزش مدنی در مدارس ایران مربوط‌اند، و نگاهی تطبیقی به متون درسی «آموزش مدنی»12 در مدارس فرانسوی، موفقیت مدارس ایران را در انتقال ارزش‌های مبتنی بر زندگی اجتماعی محک بزنیم؛ اینکه:
- تا چه حد آموزش مدنی به معنای «پذیرش مسئولیت و به شمار آوردن دیگری» به کودکان ما آموخته می‌شود و آن‌ها را برای زندگی جمعی در خانواده و اجتماع مهیا می‌سازد؟
- این آموخته‌ها تا چه اندازه کودکان ما را برای جهان در حال تحول امروز مهیا می‌سازند و آن‌ها را برای ورود به دنیای بزرگ‌ترها با مهارت‌های احترام به خود و دیگری، ممنوعیت هرگونه تبعیض، مدارا و پذیرش دیگری، شنیدن دیگران و احترام به محیط زیست آماده می‌سازد؟
- چقدر تصویری که مثلاً از خانواده در کتاب‌های تعلیمات مدنی و اجتماعی ما ارائه می‌شود، با تصویر واقعی خانواده امروزین هم‌خوان است و مورد پذیرش دانش‌آموزان؟
- چقدر آموزش مدنی در ایران توسط دانش‌آموزان و معلمان جدی شمرده می‌شود؟
پی‌نوشت‌ها
1. Vie sociale
2. Vivre ensemble
3. Education civique
4. Droit et devoir
5. Le respect de soi
6. Le respect des autres
7. Tolérance
8. Appartenance à la Nation
9. Jules Ferry
10. قانون 28 مارس 1882 بر آموزش اجباری و لاییک تأکید دارد.
11. https://fr.wikipedia.org/wiki/Jules_Ferry, consulté: le 31
juillet 201512. Education civique