چند فرهنگى در کتاب مطالعات اجتماعى ششم

چکیده

پژوهش حاضر به تحلیل محتوای کتاب اجتماعی پایه ششم ابتدایی در سال تحصیلی 1395ـ1394 در ایران پرداخته است، هدف آن تحلیل محتوای کتاب از بعد توجه به مقوله‌های چند فرهنگی(انعکاس تنوع قومی ـ نژادی، محیطی، دینی و مذهبی، مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان، و تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت) بوده است. روش پژوهش کمی و جامعه آماری و نمونه، کتاب اجتماعی پایه ششم در سال تحصیلی 1395-1394 است. ابتدا مؤلفه‌های چند فرهنگی انتخاب شدند و پس از فیش‌برداری، برای تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی(جدول، نمودار، فراوانی و...) استفاده شد. با توجه به نتایج موجود فراوانی کل (در تحلیل متن فراوانی 453 و در تحلیل تصویر فراوانی 83) ملاحظه شد که در متن از تعداد 453 مورد معادل100درصد مقوله موجود، تعداد 286 مورد (معادل13/63%) مربوط به سؤال یک(انعکاس تنوع قومی‌-نژادی، محیطی، دینی و مذهبی)، تعداد 125مورد (معادل59/27%) مربوط به  سؤال دو(مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان)، تعداد42 مورد (معادل27/9%) مربوط به  سؤال سه(تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت) است. همچنین در تحلیل تصاویر تعداد59 مورد (معادل8/71%) مربوط به سؤال یک،  تعداد16مورد (معادل27/19%) مربوط به سؤال دو، و تعداد 8 مورد (معادل63/9%) مربوط به سؤال سه است.

مقدمه

تنوع جزء‌ لاینفک مشخصه‌های اساسی جهان امروز و عاملی مؤثر در تعاملات بین فردی و اجتماعی است. اما جامعه جهانی امروز اسیر نگرش‌ها و رفتارهایی توأم با پیشداوری و تبعیض است، غافل از اینکه پیدایش تنوع در جامعه غیرارادی است. از این رو، به جای ستیز و مبارزه با آن، باید به فکر برخورد مؤثر با این پدیده بود. در گذشته‌ای نه‌چندان دور، تصور بر این بود که نظام‌های تعلیم‌وتربیت باید بدون توجه به تنوع و گوناگونی فرهنگ‌ها برنامه‌ریزی کنند. اما امروزه با از میان رفتن مرزها و در نظر گرفتن تأثیر فرهنگ‌ها بر یکدیگر، در امر برنامه‌ریزی و به ویژه در طراحی برنامه درسی به این مهم باید توجه شود. در چنین شرایطی، به‌رغم حضور اقلیت‌های گوناگون در نهاد مدرسه، آموزش‌و‌پرورش برای پاسخ‌گویی به‌چنین نیازی ناگزیر است که به‌تدوین برنامه درسی چند فرهنگی بپردازد[عسگریان، 1385].

 رویکرد احترام به‌تنوع چند فرهنگی، سبب بهبود رشد شناختی فراگیرندگان، افزایش درک نژادی و قومی آن‌ها، تقویت حس اجتماعی و مشارکت مدنی آن‌ها، بهبود حساسیت‌های فرهنگی فراگیرندگان، افزایش عملکرد آن‌ها و بهبود تعامل در کلاس‌های درس می‌شود [لین جینگ، 2007]. درنهایت، تبیین احترام به‌تنوع فرهنگی در نظام آموزش عالی می‌تواند زمینه عملکرد بهتری را فراهم آورد [فیسا و کریستین، 2011].یکی از اهداف عمده برنامه درسی چند فرهنگی کمک به‌فراگیرندگان در بهره‌گیری عادلانه از دانش و مهارت‌ها، و عملکرد مؤثر در جامعه‌ای متکثر و دارای گروه‌های قومی در زمینه تعامل با دیگر افراد جامعه است[سجادی، 1384].

مسلم است که این آماده سازی به فراهم کردن مقدمات و زمینه‌های فرهنگی و آموزشی لازم از طریق نظام‌های آموزشی و برنامه‌های درسی آن نیاز دارد. در واقع پیش‌بینی ساز و کار مناسب به منظور نزدیکی فرهنگ‌ها، ایجاد تفاهم و تعامل میان آن‌ها در جهت هم زیستی مسالمت‌آمیز، و رفع سوء تفاهم‌های اجتماعی ضرورت مضاعف می‌یابد. در این راستا، از جمله رسالت‌های اساسی نظام تعلیم‌وتربیت در جوامع چند فرهنگی، طراحی برنامه درسی حساس به فرهنگ و پاسخ‌گو به ویژگی‌های چند فرهنگی است [صادقی، 1389]. اگر بپذیریم برنامه درسی و آموزشی در هر کشوری باید بازتاب‌دهنده و منعکس‌کننده ویژگی‌ها، مقتضیات و واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی همان کشور باشد، در آن صورت باید بر این نکته تأکید کنیم که چند فرهنگی باید به نحو مقتضی در برنامه‌های درسی نظام آموزشی مورد توجه جدی و عملی قرار بگیرد[امینی، 1391].

بررسی روند آموزش «تعلیمات اجتماعی» در کشور‌های گوناگون نشان می‌دهد که این کشورها تغییرات زیادی در سیاست‌گذاری‌های آموزشی در این برنامه درسی انجام داده‌اند [اسکورمن و همکاران، 2010]. در زمینه توجه به مقوله چند فرهنگی در ایران و سایر کشور‌های دارای تنوع فرهنگی، تحقیقاتی صورت گرفته‌اند؛ از جمله:

ـ عسگریان(1385) در مقاله‌ای با عنوان «جایگاه فرهنگ‌های قومی در تربیت شهروند» می‌نویسد که در جوامع چند قومیتی مانند ایران، به کارگیری فرهنگ‌های قومی در آموزش رسمی و اشاعه آن از طریق برنامه درسی، زمینه پیوند اقوام و نژادهای جامعه را به وجود می‌آورد و موجبات وحدت بخشی فرهنگی و وحدت ملی را ایجاد می‌کند.

ـجانسون(2011) در مقاله خود با عنوان «آیا آموزش‌وپرورش مبتنی بر فرهنگ‌های مختلف باعث بهبود نگرش دانش‌آموزان نسبت به نژاد‌های گوناگون می‌شود» به این نتیجه رسید که کودکانی که تحت آموزش مبتنی بر فرهنگ‌های متفاوت قرار می‌گیرند، کمتر به خاطر اختلافات و تفاوت‌های نژادی آسیب می‌بینند.

ـ یافته‌های پژوهشی کیونگ چا و هوان هام (2013) با عنوان «آموزش چند فرهنگی به عنوان یک دستور کار سیاست جهانی» نشان دادند، کشورهایی که با جامعه مدنی جهانی ارتباطات بیشتری دارند، به‌طور قابل توجهی بیشتر احتمال دارد که سیاست‌های ملی و استانداردهای برنامه درسی برای آموزش چند فرهنگی را داشته باشند.

ـ سن‌فون، نگلین عبدالله و کرستینا عبدالله(2013) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که معلمان مدارس پیش دبستانی در مالزی درک محدودی از آموزش چند فرهنگی دارند. این پژوهشگران پیشنهاد کردند، روی حمایت معلمان در توسعه بیشتر و درک عمیق‌تر و انتقادی‌تر از آموزش چندفرهنگی تمرکز شود.

برای حصول اطمینان بیشتر از مناسب بودن محتوای کتاب‌های درسی و توجه به چندفرهنگی دانش‌آموزان در کتب درسی، به ویژه تعلیمات اجتماعی پایه ششم، ابتدا باید با نگاهی کارشناسانه، نقاط قوت و ضعف آن شناسایی و راهکارهایی در این زمینه ارائه شوند.

در پژوهش حاضر به بررسی محتوای کتاب مطالعات ششم از لحاظ میزان انعکاس مؤلفه چند فرهنگی خواهیم پرداخت.

سؤال اصلی: تأثیر فلسفه برنامه درسی چندفرهنگی در کتاب درسی اجتماعی پایه ششم(انعکاس تنوع قومی- نژادی، محیطی، دینی و مذهبی در برنامه‌های درسی، مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان، و تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت) چگونه است؟

سؤالات فرعی:

ـ تأثیر فلسفه برنامه درسی چند فرهنگی بر خط و مشی نظام آموزش چیست؟

ـ محتوای کتاب درس اجتماعی پایه ششم ابتدایی (متن و تصویر) از بعد توجه به مقوله چند فرهنگی انعکاس تنوع قومی- نژادی، محیطی، دینی و مذهبی در برنامه‌های درسی چگونه است؟

ـ محتوای کتاب درسی اجتماعی پایه ششم ابتدایی (متن و تصویر) از بعد توجه به مقوله چند فرهنگی مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان چگونه است؟

ـ محتوای کتاب درس اجتماعی پایه ششم ابتدایی (متن و تصویر) از حیث توجه به مقوله چند فرهنگی تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت چگونه است؟

روش

تحقیق حاضر توصیفی است و در آن، با جمع‌بندی و یکسان‌سازی فیش‌های جمع‌آوری شده در رابطه با موضوعات اصلی و فرعی بر اساس روش‌های استقرایی و قیاسی، و نیز با بهره‌گیری از دلالت‌های عقلایی و منطقی، به تحلیل محتوای کمی و کیفی کتاب اجتماعی پایه ششم ابتدایی پرداخته شد. با توجه به روش تحلیل محتوا، اعم از کمی و کیفی، واحد‌های تحلیل را اعم از واژه «کلمه» یا اصطلاح، موضوع‌ها، شخصیت‌ها یا اسامی، پاراگراف‌ها یا بندها، و مقولات یا مورد، هرکدام در مقولات تعیین شده قبلی دسته‌بندی شدند و نتایج آن‌ها مورد بررسی قرار گرفتند و نتایج به‌دست آمده در جداول مربوطه قرار داده شدند. همچنین این تحقیق از لحاظ هدف از نوع کاربردی و از لحاظ دامنه زمانی مربوط به سال تحصیلی 1395-1394 است.

در تحقیق حاضر کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی در سال تحصیلی 1395-1394 جامعه آماری و نمونه پژوهش بود که مورد بررسی و تحلیل محتوا قرار گرفته است.

یافته‌ها:

سؤال اصلی: تأثیر فلسفه برنامه درسی چند فرهنگی در کتاب درسی اجتماعی پایه ششم (انعکاس تنوع قومی ـ نژادی، محیطی، دینی و مذهبی در برنامه‌های درسی، مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان، و تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت) چگونه است؟

مطالعات نشان می‌دهند که برنامه درسی چند فرهنگی، از یک طرف بر سیاست‌ها و خط مشی‌های کلی و عمومی بر اساس ساحت‌های تعلیم‌وتربیت عمومی جمهوری اسلامی ایران، و از طرف دیگر، بر روش‌های آموزشی و محتوای درسی دوره‌های گوناگون تحصیلی، می‌تواند اثرگذار باشد.

از داده‌های جدول 1 درمی‌یابیم که در متن کتاب اجتماعی پایه ششم ابتدایی از تعداد 453 مورد، معادل100درصد مقوله موجود در کتاب، تعداد 286 مورد (معادل13/63درصد) مربوط به سؤال یک(انعکاس تنوع قومی ـ نژادی، محیطی، دینی و مذهبی)، تعداد 125 مورد (معادل59/27%) مربوط به سؤال دو(مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان)، و تعداد 42 مورد، (معادل27/9%) مربوط به سؤال سه(تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت) است. همچنین، از تعداد 83 مورد، معادل100درصد تصویرهای موجود در کتاب اجتماعی پایه ششم، تعداد 59 مورد (معادل08/71%) مربوط به سؤال یک(انعکاس تنوع قومی-نژادی، محیطی، دینی و مذهبی)، تعداد 16 مورد (معادل 27/19%) مربوط به سؤال دو( مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان)، تعداد 8 مورد (معادل63/9%) مربوط به سؤال سه(تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت) است.

تحلیل متن

سؤال یک: محتوای کتاب درس اجتماعی پایه ششم ابتدایی(متن) از بعد توجه به مقوله چندفرهنگی انعکاس تنوع قومی- نژادی، محیطی و دینی و مذهبی در برنامه‌های درسی چگونه است؟

از داده‌های جدول 2 در می‌یابیم که در پایه ششم ابتدایی در مقوله تنوع قومی- نژادی، محیطی و دینی ـ مذهبی، از مجموع 286 مورد تعداد 33 مورد (معادل53/11%) به تنوع قومی- نژادی، 251مورد (معادل76/87%) به تنوع محیطی، و 2 مورد (معادل69/0%) به تنوع دینی- مذهبی اشاره کرده است.

سؤال دو: محتوای کتاب درس اجتماعی پایه ششم ابتدایی(متن) از بعد توجه به مقوله چندفرهنگی مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان چگونه است؟

از داده‌های جدول1 در می‌یابیم که در مقوله مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان، از مجموع 453 مورد، تعداد 125مورد (معادل59/27%) به مقوله مذکور اشاره کرده است.

سؤال سه: محتوای کتاب‌های درس اجتماعی پایه ششم ابتدایی (متن) از بعد توجه به مقوله چند فرهنگی تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت چگونه است؟

از داده‌های جدول1 در می‌یابیم که در مقوله تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت، از مجموع 453 مورد، تعداد 42 مورد (معادل27/9%) به مقوله مذکور اشاره کرده است.

تحلیل تصاویر

سؤال یک: محتوای کتاب درس اجتماعی پایه ششم ابتدایی(تصویر) از بعد توجه به مقوله چندفرهنگی انعکاس تنوع قومی- نژادی، محیطی و دینی- مذهبی در برنامه‌های درسی چگونه است؟

از داده‌های جدول1 در می‌یابیم که در پایه ششم ابتدایی در مقوله انعکاس تنوع قومی- نژادی، محیطی، دینی و مذهبی، از مجموع 83 مورد، معادل100درصد تصویر موجود در کتاب، در 59 مورد (معادل 08/71%) به مقوله مذکور اشاره شده است.

سؤال دو: محتوای کتاب درس اجتماعی پایه ششم ابتدایی(تصویر) از بعد توجه به مقوله چندفرهنگی مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان چگونه است؟

از داده‌های جدول 1 در می‌یابیم که در پایه ششم ابتدایی در مقوله مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان، از مجموع 83 مورد، معادل100درصد تصویر موجود در کتاب، تعداد 16مورد (معادل27/19%) به مقوله مذکور اشاره کرده است.

سؤال سه: محتوای کتاب‌های درس اجتماعی پایه ششم ابتدایی (تصویر) از بعد توجه به مقوله چند فرهنگی تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت چگونه است؟

از داده‌های جدول 1 در می‌یابیم که در پایه ششم ابتدایی در مقوله تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت، از مجموع 83 مورد، معادل100درصد تصویر موجود در کتاب، تعداد 8 مورد معادل63/9% به این مقوله اشاره کرده است.

با توجه به تجزیه و تحلیل‌های انجام شده، درمی‌یابیم که یافته‌های این پژوهش با یافته‌های عراقبه و همکارانش(1388)، حمیدی‌زاده (1391)، اصلاتی (1392)، بیگ تگو (2010)، گورسکی (2010) و بنکس (2013)، در دو مقوله: «تنوع قومی ـ نژادی، محیطی، دینی و مذهبی»، و نیز «مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان» هم‌سو نیست، اما در مقوله «تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت»، در تحلیل تصاویر هم‌سوست.

نتیجه‌گیری

مطالعات نشان می‌دهند که برنامه درسی چندفرهنگی از یک طرف می‌تواند بر سیاست‌ها و خط مشی‌های کلی و عمومی بر اساس ساحت‌های تعلیم‌وتربیت عمومی جمهوری اسلامی ایران، و از طرف دیگر نیز بر روش‌های آموزشی و محتوای درسی دوره‌های متفاوت تحصیلی اثرگذار باشد، به‌گونه‌ای که فراگیرندگان با فرهنگ‌های مختلف که گاه متضاد با فرهنگ قومی و محلشان است، آشنا می‌شوند، و هنر بهزیستی مسالمت‌آمیز در آن‌ها پرورش می‌یابد و در نهایت به‌عنوان شهروندان نقاد و آزاد در جامعه چندفرهنگی توان رفتارهای مشارکتی و مسالمت‌آمیز را با دیگران خواهند داشت[سجادیه، 1390].

در جامعه چند فرهنگی مانند ایران که دارای نظام آموزشی متمرکز است، آموزش مسائل چندفرهنگی باید جزئی از رویکرد آموزش عمومی باشد و به ایجاد آگاهی و هوشیاری در خصوص مخاطرات و نتایج نامطلوب تعصبات قومی ـ نژادی، دینی و مذهبی بپردازد. با توجه به اهمیت موضوع، باید تلاش‌ها و اقدامات گسترده‌ای در  این زمینه از سوی نهادها و سازمان‌های ‌ملی و بین‌المللی صورت گیرد. از این رو با مورد تأکید قرار دادن یکی از مهم‌ترین عناصر آموزش‌وپرورش، یعنی کتاب‌های درسی،  کتاب‌ درسی مطالعات اجتماعی پایه ششم را از بعد توجه به مقوله‌های چندفرهنگی(انعکاس تنوع قومی- نژادی، محیطی، دینی و مذهبی در برنامه‌های درسی، مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان و تقویت روحیه پذیرش افکار متفاوت) تجزیه و تحلیل کردیم و کوشیدیم نقاط ضعف آن را مشخص سازیم. نتایج این تجزیه و تحلیل نشان داد که در متن کتاب در 453 مورد ‌و در میان تصویرهای کتاب در 83 مورد به مقوله چندفرهنگی توجه شده است، با توجه به این فراوانی اندک، توجه بیشتر به مقوله‌های مطالعه فرهنگ‌های دیگر مردم جهان و تقویت روحیه تحمل و پذیرش افکار متفاوت در کتاب  مطالعات اجتماعی ششم دبستان ضروری است که متصدیان آموزشی کشور به تمامی مقوله‌های چند فرهنگی توجه کنند و مفاهیم مرتبط را در کتاب‌های درسی بگنجانند.

با توجه به یافته‌های پژوهش، پیشنهادات زیر به عنوان بخشی از اساسی‌ترین پیشنهادات پژوهش مطرح می‌شوند:

ـ در کتاب‌های درسی به جای الگوهای فرهنگی سنتی یکسان، الگوی آموزش شهروند چند فرهنگی را به دانش‌آموزان عرضه کنند.

ـ با درنظر گرفتن مراحل رشد و تکوین کودک، برنامه‌ریزان و مؤلفان کتاب‌های درسی باید ضمن آشنایی دقیق با این مراحل، مفاهیم چند فرهنگی را با توجه به سطح رشدی دانش‌آموزان در کتاب‌های رده‌های سنی متفاوت بگنجانند.

ـ ترویج و گسترش فرهنگ صلح و هم‌زیستی به‌عنوان یکی از اهداف حیطه عاطفی تمام کتاب‌های درسی در نظر گرفته شود، در این راستا لازم است متولیان تدوین کتاب‌های درسی با اضافه کردن فیلم‌های آموزشی، تصاویر و... زمینه ایجاد روحیه همدلی و هم‌زیستی را در دانش‌آموزان به‌وجود آورند.

ـ میزان توجه به مقوله‌های چند فرهنگی را در سایر کتاب‌های دوره ابتدایی بررسی کنند.

منابع

1. عسگریان، مصطفی (1385). جایگاه فرهنگ‌های قومی در تربیت شهروند، مؤسسه پژوهشی و برنامه‌ریزی درسی و نوآوری‌های آموزشی. تهران.

2. سجادی، سید مهدی (1384). کثرت گرایی فرهنگی، هویت و تعلیم‌وتربیت (تبیین و ارزیابی)، اندیشه های نوین تربیتی.

3.صادقی، علیرضا (1389). «بررسی سند برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران بر اساس رویکرد آموزش چند فرهنگی». فصلنامه مطالعات برنامه درسی. شماره 18.

4. امینی، محمد (1391). «تبیین برنامه درسی چند فرهنگی و چگونگی اجرای آن در نظام برنامه‌ریزی درسی ایران». فصلنامه مطالعات برنامه درسی. سال7. شماره 26.

5. عراقبه، علیرضا؛ فتحی واجارگاه، کورش؛ فروغ ابری، احمد علی؛ فاضلی، نعمت الله (1388). «تلفیق راهبردی مناسب برای تدوین برنامه درسی چندفرهنگی». فصلنامه مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی. دوره2. شماره‌های 1و5.

6.حمیدی‌زاده، کتایون (1391). بررسی جایگاه برنامه درسی چندفرهنگی در کتاب‌های درسی (ادبیات، تاریخ و تعلیمات اجتماعی) دوره راهنمایی سال تحصیلی 91-1390. اولین همایش ملی آموزش‌و‌پرورش چند فرهنگی. ارومیه.

7. اصلاتی، بایرام (1392)، تبیین جایگاه هویت قومی در کتاب درسی تعلیمات اجتماعی دوره‌های ابتدایی و راهنمایی. همایش قومیت و فرهنگ ایران اسلامی. دانشگاه شهید مدنی آذربایجان. تبریز.

8. سجادیه، نرگس و همکاران (1390)، تحلیل فلسفه‌های تعلیم‌وتربیت جمهوری اسلامی ایران از منظر مفهوم تفکر در تعلیم‌وتربیت در ایران و نسبت آن با فلسفه‌های جدید تعلیم‌وتربیت. ارائه شده در دومین همایش سالانه انجمن فلسفه تعلیم‌وتربیت ایران، دانشگاه تربیت معلم. تهران.

9. Lin, jing (2007)، Love, peace and wisdom in Education: Transforming Education for peace, Marvard Education Review: Academic research library.

10.Feyisa, D،& Kirstin, F، (2011)، Raising The Achievement of Portuguese pupil in British school: A case study of good practice، Available at http://www، Eric.ed،gov.

11. Schoorman, Dilys & Bogotch, Ira (2010). Conceptualisation of multicultural education among teachers: Implications for practice in universities and schools. Journal of Teaching and Teacher Education، 26. 1041-1048.

12. Johnson, o. (2011)، Dose multicultural education improve student racial attitudes? Journal of studies, 42(8), 1252-1274.

13. San Phoon, Hooi، Ng Lee Yen Abdullah, Melissa. Christina Abdullah, Anna. (2013)، Unveiling Malaysian Preschool Teachers Perceptions and Attitudes in Multicultural Early Childhood Education, the Asia- Pacific Education Researcher, Volume22, Issue4, 427.

14. Kyung Cha, Yun. Hwan Ham, Seung، (2013). The institutionalization of Multicultural Education as Global Policy Agenda, The Asia- Pacific Education Reasercher.

15. Bic Ngo (2010). Doing “ Diversity” at Dynamic High: Problems and Possibilities of Multicultural Education in Practice. Education and Urban Society, 42(4). 473-495.

16. Gorski, Paul C، (2010)، Multicultural Education for equity in our schools: A working definition، Available at http:// www. Edchange.org/multicultural/ initial.htm.

17. Banks (2013)، Define Multicultural Education، Available at: http:// www. Ncrel.org.