چه رشته ای انتخاب می کنید و چرا؟

مقدمه

انسان هر لحظه در مقابل انتخاب‌های متعددی قرار دارد. بعضی از این انتخاب‌ها نقش حیاتی در سرنوشت ما دارند و تصمیم‌گیری در مورد آنها عواقب مثبت و منفی زیادی را به‌دنبال دارد؛ به‌طوری که گاهی از انتخاب خود خشنود و راضی و گاهی پشیمان هستیم. بعضی از این انتخا‌ب‌ها تا سال‌های سال زندگی ما را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهند. انتخاب رشته تحصیلی به‌علت حساسیت و اهمیتی که در آینده شغلی، فرهنگی و اجتماعی فرد دارد، یکی از انتخاب‌های مهم و حساس زندگی محسوب می‌شود. انتخاب رشته به دلیل اثرپذیری از عوامل گوناگون فردی، اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی، و اهمیت خاصی که در تعیین سرنوشت افراد دارد، تصمیمی دشوار و مستلزم تأمل و دقت ویژه است[پرند، یادگارزاده و خدایی، 1387]. انتخاب فرایندی تعاملی است. هر انتخاب ما روی افراد دیگر و انتخاب‌های دیگران روی ما تأثیر می‌گذارد[آقازاده، 1390].

امروزه بسیاری از دانش‌‌آموزان که در مرحله انتخاب رشته تحصیلی قرار می‌گیرند، بر سر انتخاب‌های خود دچار سردرگمی می‌شوند. زیرا نه آن‌چنان که باید و شاید به توانایی‌های خود واقف‌اند، نه اطلاعات کافی درباره مشاغل مورد نیاز جامعه در زمان آینده دارند[کوشکی، مهرابی‌زاده هنرمند و شکرکن، 1380]. در امر انتخاب رشته تحصیلی عوامل متعددی از جمله استعداد، علاقه، وضع اقتصادی، تمایلات والدین، سنت‌ها، ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی خانواده‌ها و امکانات آموزشی هر منطقه دخالت دارد. انتخاب رشته صحیح یکی از مسائل مهم آموزش متوسطه است. اگر این انتخاب با دقت صورت گیرد، شغل فرد با خصوصیات و علاقه‌های وی سازگار خواهد بود. در غیر این صورت باعث دلسردی فرد می‌گردد [نعمت‌اللهی، 1386] چاپمن¹(1981) معتقد است، انتخاب رشته در دانشگاه مبتنی بر مجموعه‌ای از ویژگی‌های درونی ‌فرد در رابطه با عوامل بیرونی است.

عوامل مؤثر بر انتخاب رشته را می‌توان به دو دسته عوامل بیرونی و عوامل درونی تقسیم کرد. بعضی از این عوامل از کنترل فرد تا حدودی خارج‌اند، بعضی دارای تأثیرات بلند مدت‌اند و پاره‌ای دیگر لحظه‌ای هستند[پرند، یادگارزاده و خدایی، 1392].

عوامل بیرونی

1. طبقه‌ اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی دانش‌آموزان

یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین عواملی که می‌تواند در جهت‌دهی گرایش‌های دانش‌آموزان نسبت به انتخاب رشته مطرح شود، طبقه اقتصادی،‌ اجتماعی و فرهنگی دانش‌آموزان است. هر فردی در یک بافت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رشد می‌کند و مشخصه‌هایی را از این بافت با خود دارد. به بیان دیگر، وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دانش‌آموزان نه‌تنها عاملی در تعیین سطح آرزوهای آنان برای ادامه تحصیلات عالی است بلکه عامل مهمی در جهت‌گیری شغلی آنان نیز قلمداد می‌شود. دانش‌آموزانی که در وضعیت نابسامانی اجتماعی و اقتصادی قرار دارند و از طبقه کم‌درامد اجتماع هستند، در انتخاب رشته خود مصر هستند به طرف رشته‌هایی بروند که برای آنان تحرک اجتماعی ایجاد کند. گاه به جای اینکه دانش‌آموزان به استعدادهای خویش تکیه زنند، به آمال و آرزوهای خویش بیشتر توجه می‌کنند. به بیان دیگر، ممکن است دانش‌آموزان از استعداد سرشاری بهره‌مند باشند، اما به رشته‌های کم‌اهمیت تن بدهند.

مسئله دیگری که می‌تواند بر گرایش‌های تحصیلی و انتخاب رشته دانش‌آموزان تأثیر داشته باشد، نوع محل جغرافیایی است. برای مثال، شهری و روستایی بودن می‌تواند در جهت دادن دانش‌آموزان به سمت رشته‌های متفاوت و یا ادامه تحصیلات عالی مؤثر باشد. دانش‌آموزانی که در شهر زندگی می‌کنند، غالباً به رشته انتخابی خود به‌عنوان شغلی برای آینده نگاه می‌کنند. در صورتی‌که برای دانش‌آموزان روستایی رفتن به دانشگاه به منزله عوض شدن طبقه اجتماعی، به شهر رفتن و استفاده از امکانات آنجاست.

هدف‌های تحصیلی فرزندان طبقات بالای اجتماعی در مقایسه با طبقات کارگر و فقیر نیز متفاوت است. معمولاً طبقات بالای جامعه بیشتر به رشته‌هایی که وجهه اجتماعی دارند، گرایش نشان می‌دهند. در صورتی‌که طبقات کم‌درامد به دنبال رشته‌هایی می‌روند که بتوانند از آن طریق سریع‌تر وارد بازار کار شوند [کلی، 1976 به نقل از: نعمت‌اللهی، 1386].

2. خانواده

خانواده، به ویژه پدر و مادر، در امر تحصیل فرزندانشان از قبیل انتخاب هدف‌ها، گرایش تحصیلی(مانند ریاضی، تجربی، علوم‌انسانی و...) و انتخاب رشته تحصیلی آن‌ها دخالت می‌کنند. گاه این دخالت‌ها مثبت و در پیشرفت و جهت‌گیری صحیح فرزندان مؤثر است و گاهی موجب انتخاب نادرست و شکست می‌شود[پرند‌، یادگارزاده و خدایی، 1392]. اندرسون (1361) در تحقیق خود به این نتیجه رسید که اگر اعضای خانواده خود تحصیلات بالایی داشته باشند، به وضع آموزشی فرزندانشان نیز بیشتر اهمیت می‌دهند[نعمت‌اللهی، 1386]. معمولاً خانواده‌ها فرزندان خود را به تحصیل در رشته‌هایی ترغیب می‌کنند که مورد علاقه خودشان است و گاهی هم با حمایت‌های مالی بسیار، می‌کوشند فرزندانشان در رشته‌هایی که بیشتر مقبول جامعه است، تحصیل کنند[هاشمی، بهرامی و کریمی، 1385].

تأثیر خانواده بر انتخاب رشته تحصیلی و انتخاب شغل توسط اسپلت و فریمن² (1985) مورد بررسی قرار گرفت و عوامل تأثیرگذار را به‌ این صورت بیان کردند: موقعیت جغرافیایی؛ ژنتیک؛ پس‌زمینه خانواده؛ وضعیت اقتصادی خانواده؛ شغل والدین و سبک‌های نگرش به شغل والدین؛ ترکیب خانواده [نورث‌راپ] ³(1999) در تحقیقی که در مورد انتخاب رشته دانش‌آموزان انجام داد، دریافت شغل مادر تأثیر بیشتری در انتخاب رشته فرزندان نسبت به شغل پدر دارد.

3. تأثیر افراد اثرگذار در زندگی فرد

افراد آگاهی که در زمینه‌های آموزشی یا شغلی و حرفه‌ای نقش مرجع دارند، از جمله منابع مهمی هستند که دانش‌آموزان برای انتخاب رشته خود می‌توانند به آن‌ها مراجعه کنند. وقتی افراد خود را برای انجام کاری ناتوان می‌بینند، با این امر روبه‌رو می‌شوند که بهتر است از اطلاعات افراد دیگر استفاده کنند. دانش‌آموزانی هستند که اشتباه انتخاب رشته خود را به گردن دیگران می‌اندازند و راهنمایی نادرست دیگران را دلیل اصلی آن می‌دانند.

4. بازار کار و کسب درامد

شاید زمانی تحصیل فقط برای ارضای نیازهای معنوی بود، ولی امروزه تحصیل بیشتر برای کسب آسایش و درامد بیشتر صورت می‌گیرد، به‌همین دلیل است که فرد به جایگاه اقتصادی رشته خود نیز فکر می‌کند و در میان عوامل اقتصادی، مسئله دستیابی به شغل مناسب را نیز در نظر می‌گیرد. سابت و ویکمن⁴(1991) و والستروم⁵ و همکارانش(2008) در مطالعات خود دریافتند، عواملی مانند شغل یا درامد معیار مهمی برای انتخاب رشته دانش‌آموزان هستند.

همچنین کازبرگ و گالوتی (1987) پنج عاملی را که ممکن است انتخاب رشته دانش‌آموزان را تحت‌تأثیر قرار دهد، بررسی کردند. این عوامل عبارت‌اند از: شرایط سیاسی ورود به آن رشته؛ فرصت‌های شغلی؛ دانشگاه و مشهور بودن آن؛ تجارب علمی گذشته؛ ویژگی‌های آن رشته، آن‌ها اعلام کردند، چشم‌انداز کاری و یا فرصت شغلی مهم‌ترین عامل مؤثر بر انتخاب یک رشته توسط دانش‌آموزان است.

لاسواد⁷(2006) نیز بیان کرد، انتخاب‌های دانش‌آموزان به‌طور قابل توجهی تحت‌تأثیر درامد در آینده، منزلت و پیشرفت در کار که به دلیل درامد آن شغل است،‌ و فرصت‌های شغلی قرار دارد [Sabrina & Tinggiو 2013]

  5. پیشرفت علم و فناوری

پیشرفت علم و فناوری و پیشرفت در امر ارتباطات نیز می‌تواند گرایش‌های تحصیلی دانش‌آموزان را تحت‌تأثیر قرار دهد.

این موضوع، هم از نظر دستیابی فرد به منابع شناختی و اطلاعاتی بیشتر و آگاهی از فرصت‌های شغلی رشته تحصیلی مورد نظر در کشورهای دیگر، و هم از جهت امکان مقایسه خود با دیگری، می‌تواند انتخاب‌های فرد را متأثر سازد.

6. محیط آموزشی

نوع برخورد مشاوران و معلمان، میزان علاقه‌مندی و تسلط آنان بر موضوعات درسی و شیوه تدریس آنان نیز می‌تواند بر گرایش دانش‌آموزان به سمت رشته‌های تحصیلی تأثیر داشته باشد. ربانی و ربیعی (1390) در پژوهش خود با عنوان «ارزیابی انتخاب رشته و تأثیر آن بر رضایت تحصیلی دانشجویان دانشگاه اصفهان» دریافتند: رابطه‌ای مثبت بین نحوه رفتار و منش معلمان و نگرش‌های فراگیرندگان وجود دارد. سالمون و کارتر⁸(1995) نشان دادند، در آموزش دانشگاهی نیز برخورد استادان و میزان علاقه‌مندی و تسلط آنان بر موضوعات درسی بر انتخاب رشته دانشجویان مؤثر است. هرمان و گیل⁹ (1979) تأکید می‌کنند، معلم به غیر از آموزش و یاددهی و انتقال تجارب خود، وظیفه شناساندن رفتارهای اجتماعی را به دانش‌آموزان نیز برعهده دارد. معلم باید به دانش‌آموزان کمک کند، نیازهای عمومی خود را بشناسد و توانایی‌ها، محدودیت‌ها و ارزش‌های خود را درک کنند.

7. قبولی در دانشگاه و ظرفیت پذیرش

یکی دیگر از عواملی که بر انتخاب رشته دانش‌آموزان مؤثر است، شانس قبولی آنان در دانشگاه‌هاست. بعضی از دانش‌آموزان بیشتر رشته‌ای را انتخاب می‌کنند که شانس پذیرفته شدنشان در آن بیشتر باشد. اگر رشته‌های دانشگاهی را به سه طبقه پرطرفدار، تا حدودی دارای طرف‌دار و کم‌طرف‌دار تقسیم کنیم، اکثر افراد به‌دنبال رشته‌های پرطرف‌دار هستند.[پرند، یادگارزاده و خدایی، 1392].

8. گروه هم‌سالان

گروه هم‌سالان از کودکی تا بزرگ‌سالی بر رفتار افراد اثر می‌گذارند و این تأثیرپذیری در دوران نوجوانی به حداکثر می‌رسد. [پرند، یادگارزاده و خدایی، 1392].

زیگا¹⁰(2009) می‌گوید: ما باید تأثیر هم‌سالان را به‌عنوان یک عامل طبیعی بپذیریم. گرایش نوجوانان به انجام رفتارهای پرخطر، خبر از نفوذ آشکار دوستان می‌دهد. او نتیجه گرفت، می‌توان از نفوذ هم‌سالان دارای گرایش مناسب، برای دانش‌آموزانی که در برنامه‌های خود دانش کافی ندارند، استفاده کرد [Addison, Antwi&Amissah ,2014] .

عوامل درونی

عوامل درونی تأثیرگذار بر انتخاب رشته عبارت‌اند از:

1. جنسیت

زنان و مردان از لحاظ روانی دارای تفاوت‌ها و شباهت‌هایی هستند. این امر می‌تواند از چند جهت بر گرایش‌های آنان در انتخاب رشته تأثیر بگذارد. یکی اینکه خودپنداره و تصوری که از خود دارند، در هر یک از دو جنس متفاوت است و این امر باعث ایجاد نگرش های متفاوت در آنان می‌شود. دیگر اینکه جامعه وظایف متفاوتی را بر دوش آنان نهاده است. همچنین در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، دختران زودتر از پسران در کارهای خانه به کار گمارده می‌شوند. در این خانواده‌ها هزینه آموزش دختران بسیار کمتر از پسران است، درحالی‌که آموزش پسران را نوعی سرمایه‌گذاری برای ایام پیری تلقی می‌کنند.

[ساخاروپولوس و وودهال، به نقل از. نعمت‌اللهی، 1386].

لاو و آرتور¹¹(2003) بیان کردند: تعادل در ثبت‌نام زن و مرد در بسیاری از برنامه‌های حرفه‌ای و شغلی آموزش‌وپرورش به‌طور محسوسی در سال‌های اخیر تغییر یافته است، به‌طوری که درصد بسیار کمی از مردان رشته پرستاری را انتخاب کرده‌اند. در حالی‌که زنان نگرش مثبت‌تری به بعضی از رشته‌ها مانند پرستاری دارند.

2. وضعیت تحصیلی دانش‌آموز

دانش‌آموزانی که از لحاظ تحصیلی در سطح نسبتاً‌ خوبی باشند، مانعی برای انتخاب رشته تحصیلی مورد نظر خود ندارند و می‌توانند در هر رشته‌ای که بخواهند به تحصیل مشغول شوند. زندوانیان (1385) نشان داد، عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان رشته ریاضی از دانش‌آموزان رشته تجربی، و دانش‌آموزان رشته تجربی از دانش‌آموزان رشته علوم‌انسانی بهتر است. در نتیجه توان دانش‌آموز عامل مؤثری در گرایش دانش‌آموزان به رشته‌های متفاوت است. الاتسکی¹²(2009) نیز نشان داد که پیشرفت تحصیلی فرد نقش مهمی در انتخاب رشته او ایفا می‌کند[Sabrina & Tinggi:2013].

3. خودکارامدی‌فرد

خودکارامدی یعنی داوری یک فرد درباره اینکه در برخورد با یک موقعیت به چه خوبی یا به چه بدی عمل خواهد کرد[ادانل، ریو و اسمیت، 2007، به نقل از: سیف، 1391]. خودکارامدی در واقع به احساسی که فرد از توانایی‌اش در یک زمینه خاص دارد، اشاره می‌کند[سیف، 1391]. خودکارامدی فرد بر انتخاب رشته تحصیلی او نیز می‌تواند مؤثر باشد.

4. وجود رغبت و علاقه به رشته

علاقه‌ها مجموعه‌ای از ترجیحات هستند که به فرد تعریفی از خودش می‌دهند که چه کسی است[پرند و یادگارزاده و خدایی، 1392، به نقل از: رحیمی و آقابابا، 1384]. همچنین،‌ احساس خوشایند یا تمایل نسبت به چیزی یا موضوعی را «رغبت» می‌نامند. رغبت انگیزه‌ای مهم برای تلاش و حرکت افراد است. می‌توان گفت، رغبت احساسی است که با میل و توجه زیاد نسبت به چیزی همراه است و دوست داشتن‌ها و ترجیح‌های انسان را شامل می‌شود. رغبت یادگرفتنی است و بر اثر تعامل فرد با محیط به‌وجود می‌آید. هر قدر فرد بالغ‌تر باشد، رغبت‌هایش توسعه و ثبات بیشتری پیدا می‌کند[پرند و یادگارزاده و خدایی، 1392 به نقل از: شفیع‌آبادی، 1378].

سیمور و هویت¹³ (1997) بیان کردند که عامل علاقه‌ قوی‌ترین عنصری است که بر تصمیم دانش‌آموزان برای انتخاب رشته تأثیر می‌گذارد.

5. ارزش‌ها و نگرش‌های فردی

«ارزش» عبارت است از نسبت و ارتباط عاطفی انسان با اشیا، پدیده‌ها و رویدادها. به عبارت دیگر، ارزش آن چیزی است که برای شما در زندگی مهم و اصول و معیار رفتارهای شماست.

برخی ارزش‌های تأثیرگذار در انتخاب رشته عبارت‌اند از: کسب شغل و درامد مناسب، جلب رضایت والدین، مقبولیت در جامعه، کمک به دیگران، و خدمت به کشور. در بسیاری از پژوهش‌های انجام گرفته نشان داده شده است، کسب شغل مناسب و درامد کافی یکی از عوامل تأثیرگذار بر انتخاب رشته دانش‌آموزان و دانشجویان بوده است.

6. ویژگی‌های شخصیتی

شخصیت به معنای نحوه رفتار فرد و ترکیبی از خصوصیات جسمی، ذهنی و اجتماعی اوست که فرد را آن‌گونه که هست، می‌سازد. رفتاری که از فرد سر می‌زند، گویای شخصیت آن فرد است و انسان‌ها از نظر خصوصیات با یکدیگر تفاوت دارند.[رئوفی، ثنایی، 1374]. ویژگی‌های شخصیتی افراد نیز می‌تواند باعث گرایش آن‌ها به سمت رشته‌های متفاوت شود.

نتیجه‌گیری

آموزش‌وپرورش یکی از نهادهایی است که می‌تواند تحولات عظیمی را در جامعه به‌وجود آورد و نقش بسیار مهمی را در ادامه تحصیلات دانش‌آموزان ایفا کند. بسیاری از دانش‌آموزان در مورد رشته‌های تحصیلی و مشاغل مربوط به آن‌ها آگاهی و اطلاعات کافی ندارند و این وظیفه مدرسه است که در مورد ماهیت و اهداف رشته‌های گوناگون تحصیلی اطلاعات کافی در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد. اهمیتی که برخی از مدارس به بعضی از رشته‌ها می‌دهند و یا امکاناتی که برای برخی از رشته‌ها به‌وجود می‌آورند، نیز می‌تواند باعث جذب دانش‌آموزان به رشته‌های تحصیلی متفاوت شود. بعضی از نوجوانان نیز ممکن است به سبب آنکه در رشته‌ای معلمانی تدریس می‌کنند که مورد علاقه آنان نیستند، به رشته دیگری روی بیاورند و برعکس. معلمان و مشاوران باید توجه داشته باشند، انتخاب رشته مناسب، امکان کسب شغل مناسب را برای دانش‌آموز فراهم می‌آورد و می‌تواند دانش‌آموزان را به افرادی متخصص و کارامد تبدیل کند که این موضوع باعث رونق اقتصادی کشور می‌شود.

پی‌نوشت‌ها

1. ChaPman

2. Splete & Freeman

3.Northrop

4.Sabot & Wakeman

5. Walstrom

6.Kazberg & Galotti

7.Laswad

8. Salmon & Carter

9. Herman & Gail

10. Ziggah

11. Law & Arthur

12. Olitsky

13. Seymour & Hewitt

منابع

1. آقازاده، محمد (1390). «شناسایی عوامل مؤثر بر انتخاب رشته علوم تربیتی دوره کارشناسی دانشگاه‌های دولتی شهر تهران در سال 1389.» پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده روان‌شناسی و علوم‌تربیتی دانشگاه تهران.

2. پرند، کورش؛ یادگارزاده، غلامرضا؛ خدایی، ابراهیم (1392). انتخاب رشته، انتخاب آینده. سازمان سنجش آموزش کشور. تهران.

3. رئوفی، مریم و ثنایی، باقر (1374). راهنمای اطلاعات تحصیلی/ شغلی در نظام جدید آموزش متوسطه و عالی: مریم رئوفی. تهران.

4. سیف، علی‌اکبر(1391). روان‌شناسی پرورشی نوین. دوران. تهران.

5. کوشکی، نصیر؛ مهرابی‌زاده هنرمند، مهناز؛ شکرکن، حسین(1380). مقایسه نظام ارزشی دانش‌آموزان پسر هدایت‌شده به رشته‌های پنج‌گانه تحصیلی به‌عنوان اولویت اول در دبیرستان‌های خرم‌آباد. «مجله علوم‌تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه چمران.

6. نعمت‌اللهی، علی (1386). «عوامل مؤثر در انتخاب رشته تحصیلی و علایق شغلی دانش‌آموزان سال اول متوسطه دبیرستان‌های پسرانه شهرستان تکاب». پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی. تهران.

7. هاشمی، ویدا؛ بهرامی، هادی و کریمی، یوسف (1385). «بررسی رابطه هوش هشت‌گانه گاردنر با انتخاب رشته و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان». مجله روان‌شناسی. سال دهم. شماره 3.

8.Samon, M.A. & Carter, J.A. (1995). Kindergarten and first grade students' perceptions of Physical education teacher's classes. Elementary school journal, 95, 355-365.

9. Sabrina Syed Ali, S. & Tinggi. M. (2013). Factors Influencing the Students' Choice of Accouning as a Major. the IUPJournal OF Accounting Research & Audit Practices, 7(4). 25 - 42.

10. Addison, A. K., Antwi, T., Amissah, F. (2014). Factors that Influence Programmes For Senior High School And Its Implication For their Career Choice in Ghana, 2(3), 117 - 131.