مقدمه
یکی از مهم‌ترین ابعاد شهروندی داشتن «دانش و آگاهی شهروندی» است. دانش شهروندی از عقاید و اطلاعات بنیادی تشکیل می‌شود که افراد باید بدانند و به کار ببرند تا شهروندان مؤثر و مسئولی باشند [ایزدی و عزیزی شمامی، 1388]. دانش شهروندی عبارت است از کسب دانش و جست‌وجوی دانایی، مشارکت فعال، مسئولیت‌پذیری، و داشتن آگاهی در زمینه موضوع‌های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی در سطح محلی، ملی و بین‌المللی [ساعی ارسی،1393].
مینکلر1 (1998) احساس تعهد، برابری، کنجکاوی، ترقی‌طلبی، اطاعت از قانون، توجه به نفع عمومی و مشارکت را از جمله مؤلفه‌های شهروندی می‌داند. توماس اس دی2 (2004) مشارکت، تعاون، همکاری و دانایی محوری، و می‌هویی‌لیو3 (2004) آراستگی شخصی، دانش‌محوری در سطح محلی، ملی و جهانی، سخت‌کوشی، وطن دوستی، تبعیت از قانون، نوع‌دوستی و مشارکت را مد‌نظر قرار می‌دهند [به نقل از: حسینی و همکاران، 1390]. هودسن4 (2001) معتقد است، دستیابی به هدف‌هایی چون: وفاداری به ملت، افزایش دانش، تسلیم شدن در برابر قانون و هنجارهای اجتماعی، اعتقاد به ارزش‌های اصلی جامعه مانند تساوی و برابری، علاقه به مشارکت سیاسی، و مهارت در تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارتباطات سیاسی، فلسفه اصلی تربیت شهروندی است.
بدون تردید، یکی از مهم‌ترین رسالت‌ها و دلایل شکل‌گیری نظام آموزشی در طول تاریخ بشری و توسعه آن به شکل کنونی، آماده‌سازی شهروندانی متعهد، فعال و خلاق بوده است. در گزارش اخیر «مطالعه تربیت شهروندی انجمن بین‌المللی ارزشیابی و پیشرفت تحصیلی» آمده است: تمامی جوامع معاصر دارای این نگرانی و دل‌مشغولی هستند که چگونه افراد را برای زندگی و شهروندی آماده کنند و راه و رسم مشارکت در مسائل اجتماعی را به آن‌ها بیاموزند [Torney purta, 1991].
مدرسه کانال و مجرایی مؤثر برای انتقال مجموعه‌ای از دانش‌ها، مهارت‌ها، ارزش‌ها و باورهای خاص اجتماعی به اعضای جامعه است. نظام آموزشی فرصت‌هایی را برای فراگیرندگان تدارک می‌بیند تا بتوانند ارزش‌ها و باورهای مختلف را از دیدگاه‌های متفاوت مورد آزمون قرار دهند. اینکه شهروندان بتوانند از نقش خود آگاهی یابند و به آن ارج نهند و نیز مشارکتی فعال در مصالح ملی داشته باشند، دلیل محکمی برای این موضوع است که نظام آموزشی باید در زمینه شهروندی به آموزش افراد مبادرت ورزد. شهروندی امری نیست که بعد از فراغت از مدرسه اتفاق بیفتد، بلکه در رفتارها و تعاملات روزانه آموخته و تمرین می‌شود و بهترین مکان برای تمرین شهروندی مدرسه است. به عبارت دیگر، مسئولیت اصلی پرورش و تقویت ارزش‌ها و مهارت‌های شهروندی بر دوش نظام آموزش‌و‌پرورش است [فتحی و سعادتمند، 1394].
در این راستا، ﮐﺘﺎب‌های درسی منعکس‌کننده هدف‌های تربیتی مطلوبی‌اند که سیاست‌گذاران نظام آموزش‌و‌پرورش در جست‌وجوی دستیابی به آن هستند [محمدآبادی، 1394]و کتاب ﺗﻌﻠیﻤﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋی ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻘﻮیﺖ ﺻﻼحیت‌های اﺟﺘﻤﺎﻋی، اﻗﺘﺼﺎدی، ﺳیﺎﺳی، ﻓﺮﻫﻨﮕی و ﺗﺮﺑیﺘی ﻓﺮاﮔیﺮندگان و در یک کﻼم، ﺗﺮﺑیﺖ ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧی ﺧﻮب و آﮔﺎه از ﺣﻘﻮق و ﺗکﺎﻟیﻒ ﻧﻘﺶ ﺧﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ هستند [هاشمی، 1389]. بازتاب این موضوع در بروندادهای نظام آموزش پایه ششم ابتدایی قابل تحقیق و بررسی است، زیرا آموزش پایه ششم به‌عنوان مبنا و اصل همه آموزش‌ها مطرح می‌شود و در واقع سنگ زیربنای نظام آموزش به‌شمار می‌آید. محتوای کتاب مطالعات اجتماعی این دوره در ذهن دانش‌آموزان، اولین نقش‌هایی هستند که بر ذهن دانش‌آموزان که همچون لوحی صاف و سفید است، نقش می‌بندند. دانش‌آموزان با خواندن این کتاب‌ها می‌توانند اولین آگاهی‌ها را درباره آداب و رسوم، قوانین و مقررات، و مهارت‌های اجتماعی به دست آورند. لذا با توجه به اهمیت پایه ششم ابتدایی و اهمیت محتوای کتاب مطالعات اجتماعی در راستای بهبود دانش شهروندی، در این مطالعه سعی شده است به این پرسش پاسخ داده شود که: «کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم تا چه میزانی به مؤلفه‌های دانش شهروندی توجه کرده است؟»
سابقه پژوهش
جمالی تازه‌کند و همکارانش (1392)، در پژوهشی با عنوان «بررسی جایگاه مؤلفه‌های تربیت شهروندی در محتوای برنامه درسی علوم اجتماعی دوره متوسطه» نشان داده‌اند که از مجموع 3194 واحد ضبط شمارش شده، 248 واحد به دانش شهروندی، 99 واحد به مهارت شهروندی و 103 واحد به نگرش شهروندی اختصاص دارد. نتایج نشان داده‌اند که به‌صورت نامتوازن به مؤلفه‌های تربیت شهروندی توجه شده است.
ولی‌پور (1386)، در پژوهشی باعنوان «بررسی میزان دانش، نگرش و مهارت شهروندی دانشجویان و همچنین میزان آموزش حیطه‌های شهروندی» نشان داده است که میانگین دانش شهروندی دانشجویان پایین‌تر از حد متوسط و میانگین نگرش و مهارت شهروندی آنان بالاتر از حد متوسط است. از طرف دیگر، نظرات استادان در این پژوهش بیانگر آن است که آموزش عالی در پرورش حیطه‌های شهروندی چندان موفق نبوده است.
ریوللی5 (2010) بین سال‌های 2007-2004 به انجام پژوهشی با عنوان «تربیت شهروندی در مدارس متوسطه: بررسی مقایسه‌ای بولزانو و پادووادر ایتالیا» دست زده است. نتایج تحقیق او نشان داد: سطح علاقه‌ها و دانش سیاسی و مدنی دانش‌آموزان با آنچه که در برنامه‌های درسی ارائه می‌شود، هم‌بستگی قوی دارد.
پیترسون و مازلر6 (2009)پژوهشی را با هدف کشف میزان آگاهی دانشجویان در زمینه شهروندی فعال انجام دادند. یافته‌های آن‌ها نشان داد: میزان آگاهی دانشجویان در زمینه شهروندی مطلوب، زیاد بوده است.
کوتسلی7 (2008) مطالعه‌ای در دانشگاه علوم تربیتی قبرس بین دانشجویان انجام داد. نتایج مطالعه او نشان داد: دانشجویان به‌طور پیوسته درباره مفاهیم حقوق بشر، فرهنگ و سیاست بحث و گفت‌وگو می‌کنند. آن‌ها در جهان به‌شدت چند فرهنگی، آموزش شهروندی را پیشنهاد می‌دهند.
روش‌شناسی تحقیق
در پژوهش حاضر از روش تحلیل محتوا برای بررسی مؤلفه‌های دانش شهروندی در متن، تصویرها و تمرین‌های کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم استفاده شده است. جامعه آماری در این پژوهش کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه ششم است که توسط«سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی» در سال 1395 به چاپ رسیده است. با توجه به ماهیت موضوع پژوهش و به‌دلیل محدودیت جامعه آماری، نمونه آماری تحقیق کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم در سال تحصیلی 1396-1395 است. در این تحقیق، روش نمونه‌گیری هدفمند است و هدف این است که از طریق نمونه انتخاب شده، درک عمیقی از موضوع مورد مطالعه (دانش شهروندی) حاصل شود.
روش گردآوری اطلاعات در این تحقیق روش اسنادی و استفاده از فهرست‌های وارسی (چک لیست‌های) مؤلفه دانش شهروندی است. به منظور تعیین روایی ابزار پژوهش، پس از تدوین فهرست وارسی تحلیل محتوا، از طریق مطالعه ادبیات حوزه دانش شهروندی و بررسی مطالعات داخلی و خارجی، فهرست وارسی در اختیار پنج تن از متخصصان و استادان قرار گرفت و تأیید شد. در این تحقیق به‌منظور اطمینان از پایایی تحلیل محتوا، فهرست‌های وارسی در اختیار یک تحلیلگر محتوا قرار گرفت که به‌صورت موازی و هم‌گام با محقق حدود 20 درصد از کتاب درسی مذکور را تحلیل کرد. مقدار ضریب توافق بین اندازه‌گیری‌های مستقل دو محقق حدود 74/0 برآورد شد که نشان از پایایی ابزار مورد استفاده دارد.
در این پژوهش از روش شمارش فراوانی که رایج‌ترین روش جمع‌آوری دادهﻫﺎ و ارائه یافته‌هاﺳﺖ، اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ. به این صورت که با مراجعه به کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه ششم، ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎﺗﯽ شمارش شد ﮐﻪ ﺑﻪ یکی از مؤلفه‌های دانش شهروندی در ﻗﺎﻟﺐ واﺣﺪ ﺗﺤلیلﮐﻪ در این ﭘﮋوﻫﺶ متن، تصویر و تمرین بود، اشاره شده بود. در پایان نیز تعداد دفعات ﮔﺰارش ﺷﺪ.
یافته‌های تحقیق
بر‌اساس نتایج جدول1 می‌توان گفت: کمترین درصد فراوانی (3/5 درصد) در متن بر اساس عناصر دانش شهروندی مرتبط با «مشارکت»، و بیشترین درصد فراوانی (9/50 درصد) مرتبط با «دانایی‌محوری» است. همچنین مشخص شد: کمترین درصد فراوانی (یک درصد) در تصویر بر‌اساس عناصر دانش شهروندی مرتبط با «انتقادگری و انتقادپذیری» و بیشترین درصد فراوانی (4/60 درصد) مرتبط با «دانایی‌محوری» است. و نیز نتایج نشان دادند: کمترین درصد فراوانی (9/1 درصد) در تمرین بر‌اساس عناصر دانش شهروندی مرتبط با «مشارکت» و بیشترین درصد فراوانی (8/55 درصد) مرتبط با «دانایی محوری» است. به عبارت دیگر، در متن و در میان تصویرها و تمرین‌ها، بر‌اساس عناصر دانش شهروندی مطالعات اجتماعی پایه ششم، به دانایی‌محوری بیشترین اشاره انجام گرفته است.
بحث و بررسی
این پژوهش با هدف بررسی دانش شهروندی و مؤلفه‌های آن در کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم انجام شده است. نتایج نشان دادند: 377 مورد در متن، 197 تصویر و 156 فعالیت دانش شهروندی را به گونه‌ای مطرح ساخته‌اند که تقریباً در نیمی از متن، تصویرها و تمرین‌های کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم، به عنصر دانایی‌محوری توجه شده است و به دیگر عناصر توجه چندانی نشان نداده است. به عبارت دیگر در کتاب مطالعات اجتماعی، در متن 192 مورد، و نیز 119 تصویر و 87 تمرین به عنصر دانایی‌محوری پرداخته‌اند، در حالی که در متن و تمرین‌ها به مشارکت و در تصویر به عنصر انتقادگری و انتقادپذیری اشاره کمتری شده است.
نتایج تحقیق در راستای تحقیقات متعدد در زمینه شهروندی و تربیت شهروندی است و نشان می‌دهد، میزان توجه به دانش شهروندی، به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم تربیت شهروندی در کتاب مطالعات اجتماعی، به میزان قابل توجهی نیست، زیرا بسیاری از عناصر دانش شهروندی مانند مشارکت، انتقادگری و انتقادپذیری در متن، تصویرها و تمرین‌ها تا حدودی نادیده گرفته شده‌اند. بی‌شک قصور و ناتوانی کتاب مطالعات اجتماعی در توجه به عناصر دانش شهروندی باعث خواهد شد، دانش‌آموز نتواند از وظایف شهروندی خود آگاه شود.
پیشنهادها
ـ با توجه به اهمیت عناصر دانش شهروندی، به تمامی عناصر دانش شهروندی در کتاب مطالعات اجتماعی توجه شود.
- با توجه به اینکه در پژوهش حاضر، نتایج حاکی از آن است که برخی عناصر دانش شهروندی و مؤلفه‌های آنان مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند، برنامه‌ریزان در طراحی و تدوین محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی، آموزش و دانش شهروندی را مد‌نظر داشته باشند و محتوای انتخابی در راستای رشد دانش شهروندی و مؤلفه‌های آن تهیه شود.
ـ در برنامه‌ریزی آموزشی و درسی مدرسه‌های ابتدایی طوری عمل کنند که فرصت تمرین عملی دانش شهروندی در محیط مدرسه فراهم شود.
- ﺑﻬﺘﺮیﻦ راﻫکﺎر برای اﻓـﺰایﺶ دانش شهروندی و ﻣیﺰان آﮔﺎﻫی از ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪی، ﭼﻪ در ﻣیﺎن دانش‌آموزان و ﭼﻪ در ﻣیﺎن ﺳﺎیﺮ اﻗﺸﺎر، فرهنگﺳﺎزی و اﻃﻼع‌رﺳﺎﻧی ﻫﻤﮕﺎﻧی ﺷﺎﻣﻞ آﻣﻮزش و ﺗﺮویﺞ دانش ﺷﻬﺮوﻧﺪی، اﻓﺰایﺶ زﻣیﻨـﻪﻫـﺎی ﻻزم برای ﻣﺸﺎرکﺖ اﻓﺮاد در ﺟﺎﻣﻌﻪ، و در ﺳﻄﺢکﻼن، ﺗﻼش در ﺟﻬـﺖ ﺗﺼـﻮیﺐ ﻗـﻮاﻧیﻦ در ﺣﻮزه ﻣﺪیﺮیﺖ ﺷﻬﺮی ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم دانش شهروندی و بازنگری کتاب مطالعات اجتماعی اﺳﺖ.
پی‌نوشت‌ها
1. Minkler
2. Thomas.s.dee
3. Lliu, Mehui
4. Hudson
5. Torney Purta
6. Piterson & Rivelli
7. kutesli
منابع
1. ایزدی، صمد و عزیزی شمامی، مصطفی (1388). «ضرورت برخورداری دانشجویان از دانش شهروندی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در فرایند جهانی شدن». فصلنامه مطالعات برنامه درسی. شماره 15.
2. حسینی، علی؛ سیف نراقی، مریم؛ نادری، عزت‌الله؛ شریعتمداری، علی (1390). «ﻣﻬﺎرتﻫﺎیﺷﻬﺮوﻧﺪیﻣﻮردﻧیﺎز دانش‌آﻣﻮزان در ﺑﺮﻧﺎﻣه درﺳی دوره راﻫﻨﻤﺎییﺗﺤﺼیﻠی». فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار. سال پنجم. شماره 4.
3. جمالی تازه کند، محمد؛ طالب‌زاده نوبریان، محسن؛ ابوالقاسمی، محمود (1392). «تحلیل جایگاه مؤلفه‌های تربیت شهروندی در محتوای برنامه درسی علوم اجتماعی دوره متوسطه». نشریه پژوهش در برنامه‌ریزی درسی. سال دهم. شماره 10.
4. ساعی ارسی، ایرج (1393). آموزش مطالعات اجتماعی در دوره ابتدایی. بهمن برنا. تهران
5. فتحی، محمدرضا و سعادتمند، زهره (1394). تربیت شهروندی در دانش‌آموزان ابتدایی. اولین کنفرانس علمی پژوهشی راهکارهای توسعه و ترویج آموزش علوم در ایران. بهمن ماه.
6. وزیری، مژده و جهانی، شیدا (1385). «مهارت‌های شهروندی مورد نیاز دانش‌آموزان دبستان‌های شهرستان بم». فصلنامه نوآوری‌های آموزشی. سال پنجم. شماره 17.
7. هاشمی، احمد (1389). «بررسی میزان استفاده از مفاهیم تربیت شهروندی در محتوای کتاب‌های علوم اجتماعی دوره راهنمایی از دیدگاه دبیران». فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی. سال چهارم. شماره یک.
8.Hamatt,D, Staeheli, C(2011).Respect and responsibility: Teaching citizenship in South African high schools International Journal of Educational Development, 31 (3), pp 269-276.
9. Hudson, w (2001). Religious Citizenship, gfu.ac.edu.ac.
10. Koutselini, Mary (2008). Citizenship Education in Context: Student Teacher Perceptions of Citizenship in Cyprus. Intercultural Education, Vol 19, No 2 . PP: 163175.
11. Peterson, Andrew & Knowles, Catherine (2009). Active Citizenship: A Preliminary Study into Student Teacher Understandings. Journal of Educational Research, Vol 51 No 1, PP 39-59.
12.Rivelli, S(2010).Citizenship Education at high School. A comparative study between Blzano and Padova (ITALY). Procedia social and behavioral Science. 2 (2), pp 4200-4207.
13. Summers, J.Y (2002). A Personal model for Anchorage Adult Civic Education. Unpublished Master of Education Thesis.
14. Toney Purta, J (1990). Civic Education, In: International Encycloped Curriculum, Dergamon press.