اشاره
روز یکشنبه 23 اردیبهشت‌ماه 1397، دانشگاه ایلام، طی مراسمی همایش نکوداشت دکتر محمد عبداللهی (1389ـ1323) را در این شهر برگزار کرد. دکتر محمد عبداللهی جامعه‌شناس و یکی از اصحاب علوم اجتماعی کشور بود که در پیشبرد علم جامعه‌شناسی، تربیت شاگرد و انجام تحقیقات اجتماعی سعی وافری از خود نشان داد. در همایش مذکور شماری از جامعه‌شناسان به توصیف و تحلیل ویژگی‌های اخلاقی و اجتماعی دکتر عبداللهی پرداختند.
مقدمه
دکتر محمد عبداللهی روز جمعه سی‌ام دی‌ماه 1389، ناباورانه جامعه علمی، شاگردان، دوستداران و خانواده خود را تنها گذاشت و به دیار باقی رفت. مرگ ایشان در زمان شکوفایی علمی و اجتماعی برای اصحاب علوم اجتماعی سنگین و متأثرکننده بود. با این حال از آنجا که مرگ برای انسان‌های تأثیرگذار هیچ‌گاه عامل فراموشی نیست، او نیز فراموش نشد و فقط یاد او از دیده به دل نقل مکان کرد. یاران ایلامی ایشان در دانشگاه نکوداشتی برایشان تدارک دیدند که پس از هشت سال و اندی یادآوری خدمات و تلاش‌های علمی و دانشگاهی وی را بازتاب داد.
کار شایسته‌ای که انجام شد، تهیه و تدوین یادنامه ایشان بود که در آن، شماری از اهل علوم اجتماعی، همراهان، شاگردان و همسر ایشان به معرفی ویژگی‌های استاد پرداخته بودند. این ویژه‌نامه در 76 صفحه منتشر شده و تقریباً تمام گفته‌ها و نوشته‌های قابل استفاده در آن درج شده است.
سخنرانان همایش
در همایش یک روزه، ریاست دانشگاه به همه حاضران خیرمقدم گفت. ایشان از تشکیل انجمن جامعه‌شناسی ایلام که به ابتکار دکتر عبداللهی انجام شده بود، سخن گفت و بزرگداشت مقام علمی و منزلت اجتماعی ایشان را وظیفه‌ای مهم بیان کرد. در ادامه نیز آقای مهندس سلیمانی ارزش‌های علمی اجتماعی و اخلاقی دکتر عبداللهی را برشمرد و او را یکی از سرمایه‌های بزرگ ایلام معرفی کرد.
در این مراسم دکتر غلامرضا غفاری (معاون وزیر علوم)، دکتر حسین سراج‌زاده (رئیس انجمن جامعه‌شناسی)، دکتر فرهنگ ارشاد و برادر دکتر عبداللهی به ایراد سخن پرداختند. سخنرانان از دکتر عبداللهی به‌عنوان جامعه‌شناس جمع‌گرا که با کار کردن عاشقانه و پیگیرانه امور انجمن جامعه‌شناسی را پیش می‌برد، یاد کردند.
آینه خاطرات
• ایشان در «تثبیت جایگاه انجمن جامعه‌شناسی ایران» نقش کم‌نظیری داشت. انجمن را به لحاظ برپایی همایش‌های تخصصی، مثل همایش مسائل اجتماعی ایرانی، به درون سازمان‌هایی چون بهزیستی و وزارت کشور وارد کرد. جذب امکانات و بودجه برای یک «NGO»، در مسیر ناهموار سازمان‌ها کار سختی بود، اما دکتر عبداللهی به لحاظ شخصیت علمی و قدرت متقاعدسازی و برقراری اعتماد و اطمینان لازم این توانایی را به خوبی داشت. همین ظرفیت باعث آن بود که انجمن جامعه‌شناسی در مقطعی که ایشان ریاست آن را به عهده داشت، شکوفا شود و الان نیز خوش‌بختانه آن شجره در رشد و بالندگی قرار گرفته است.
• دکتر عبداللهی هیچ‌وقت از فرهنگ و هویت ایلامی خود غافل نبود. در مواردی مهم‌ترین مباحث توسعه اجتماعی اقتصادی را با ضرب‌المثل ایلامی دیار خودش تبیین می‌کرد. در جایی که به پیچیدگی موضوع توسعه و کلاف سردرگم متغیرهای متعدد اجتماعی می‌رسید، می‌گفت ما درکُردی ضرب‌المثلی داریم که وقتی فردی از کوزه آب می‌خورد و آب می‌ریزد، با خود می‌گوید: یا اوُکجه! یا لُ‌کجه! در قصه توسعه هم اوُکجه! هم لُ‌کجه! و این تمثیل همچنان ورد زبان اهل جامعه‌شناسی است.
• او به‌راستی سرو مانای دیار ایلام بود و آبرو و اعتبار رشته جامعه‌شناسی. مردی که صفای شهرستانی بودن و سادگی و افتادگی را در قلب کشور حفظ کرده بود. وقتی مبحث هویت را درس می‌داد، با افتخار می‌گفت: ما ایلامی‌ها! ما ایرانی‌ها! برای بزرگوار، ایلام با همه دوری‌ها و با همه سختی‌ها، همچنان مثل نگینی درخشش داشت.
• استاد عبداللهی به ما آموخت که جامعه‌شناسی علمی لوکس نیست که جامعه‌شناس بنشیند و در خلأ نظریه‌پردازی کند؛ همان بحرانی که امروز جامعه‌شناسی ما را به یک رشته وابسته و به‌شدت ترجمه‌ای تبدیل کرده است. ایشان به قلب میدان پژوهش می‌زد و نظریه و عمل را به زیبایی به هم پیوند می‌داد.
• در جهت‌دهی به پژوهش‌های فوق‌لیسانس، آن‌ها را مثل دانه‌های تسبیح به دنبال هم قرار می‌داد. تا در نهایت دستاوردهای این پژوهش‌ها یکدیگر را تکمیل کنند.
• معلمی عاشق بود که یا دستش به قلم بود و یا چشمش به کتاب! دوست داشت به نگاه کلان مسائل عمده کشور را شناسایی کند و همایش‌های کشوری که دبیری علمی و برنامه‌ریزی آن را به‌عهده داشت، مصداق‌هایی از این رویکرد وی بود.
• دو دوره مسئولیت دکتر عبداللهی (1382ـ1378) در انجمن جامعه‌شناسی یکی از درخشان‌ترین دوره‌های فعالیت ایشان بود. در این دوره‌ها شاهد گسترش کمی و کیفی انجمن بودیم. معمولاً شب‌هنگام انجمن را بعد از انجام کارهای طولانی ترک می‌کرد.
• ایشان از استادان بزرگ جامعه‌شناسی بود که بسیار دغدغه و احساس مسئولیت داشت. بسیار علاقه‌مند بود که جامعه‌شناسی در ایران قوام و انسجام پیدا کند و همیشه طرح‌های پژوهشی را براساس نیازها، مشکلات و مسائل اجتماعی هدایت می‌کرد. تلاش‌های شبانه‌روزی و خستگی‌ناپذیر ایشان همیشه سرمشق عملی دانشجویان جامعه‌شناسی است. او همواره احترام و ارادت ویژه‌ای به پیشکسوتان و استادان جامعه‌شناسی ابراز می‌کرد. در اینجا باید از همسر ایشان به نیکویی یاد کرد که برای دکتر عبداللهی محیطی سرشار از آرامش و ثبات فراهم کرده بود تا او با انجام فعالیت‌های فکری و پژوهشی به شکوفایی برسد.
• دکتر عبداللهی «بسان رهنوردانی که در افسانه‌ها گویند» از میان ما رفت. او می‌کوشید فضای گفت‌وگوی خردمندانه‌ای را برای اصحاب علوم اجتماعی فراهم آورد؛ فضایی که در آن تبادل علمی بین اهل علم و دانش فراهم شود. همواره درصدد بود که این پرهیز از تبادل‌آرا را از میان بردارد و به همین دلیل است که با رفتن او و بنیانی که او نهاد، این کار در کانون انجمن جامعه‌شناسی تداوم پیدا کرد. با این حال نمی‌توان جای خالی دکتر عبداللهی را نادیده گرفت و باید گفت:
یک تن از آیندگان نگرفت جای رفتگان
رفته رفته از عزیزان شد تهی این خاکدان
• با اینکه که دکتر عبداللهی تمام خاص‌گرایی‌های وجودش را بنابر سنت جامعه‌شناس بارسنز به عام‌گرایی تبدیل کرده بود، اما در دو خاص‌گرایی توفیق عام‌گرایی نداشت که یکی از آن‌ها عشق به دیارش ایلام و دیگری عشق به امام‌زاده صالح‌آباد بود که در زبان محلی به آن «خاص علی» می‌‌گویند.
• تجلیل از مقام علمی و اجتماعی دکتر عبداللهی گرچه دیر انجام شد، اما کار منصفانه و پسندیده‌ای بود که باعث شد از «یک سبد از خاطرات بهاری مه گرفته» رونمایی شود. بی‌شک دستاورد اصلی این نکوداشت آشنایی بیشتر جوانان و رهروان جامعه‌شناسی با منش و روش علمی این استاد عزیز خواهد بود.
لازم است از دست‌اندرکارانی که با اهتمام لازم شمع تجلیل از اهل علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی را فروزان نگه می‌دارند، قدردانی شود.
هر که او بنهاد نیکو سنتی
سوی او رحمت رود هر ساعتی