ضرورت نقد و بررسی محتوای کتاب درسی
کتاب‌های درسی باید به گونه‌ای تدوین شوند که اهداف آموزشی از قبل تعیین شده را تأمین کنند. اگر طی فرایند آموزش نتیجه‌ای غیر از برنامه مورد نظر به دست آید و یا با درک فراگیر متناسب نباشد، بازنگری در مطالب درسی ضرورت می‌یابد.
«قابلیت یادگیری محتوا» از نکات مهم در فرایند آموزش محسوب می‌شود. اگر محتوا فاقد چنین قابلیتی باشد، فراگیرنده صرفاً به حفظ مطالب می‌پردازد.
کتاب درسی باید با سطح قابلیت‌های زبانی فراگیرندگان تناسب داشته باشد. استفاده از کلمه‌های نامفهوم، دشوار یا طولانی مانع از یادگیری مطلوب می‌شود. بنابراین یکی از هدف‌های اصلی در تهیه مواد آموزشی، بالا بردن سهولت یادگیری فراگیرندگان با بهره‌گیری از لغات مناسب است [رسولی، 1390: 172].
بنابراین ویژگی‌های کتاب درسی مطلوب عبارت‌اند از: مطابقت محتوا با هدف‌های آموزشی، توالی مطالب در یک خط سیر مشخص و منطقی، مطابقت با یادگیری‌های قبلی فراگیرندگان، تأکید بر پروراندن مفاهیم اساسی و روش‌ها و نه صرفاً انتقال انبوه واقعیت‌های علمی، و از همه مهم‌تر، مطابقت مطالب ارائه شده با قوه درک و فهم دانش‌آموزان متوسط کلاس [یارمحمدیان، 1379: 157].
از این‌رو محتوای منابع آموزشی در نظام‌های متمرکز، نیازمند تحلیل و بررسی علمی است. این تحلیل به مؤلفان کمک می‌کند که در تدوین کتاب‌های درسی، تصمیم عاقلانه‌ای بگیرند و بهترین را انتخاب کنند.
تعریف محتوا و تحلیل محتوا
محتوا عبارت است از مجموعه مفاهیم، مهارت‌ها و گرایش‌هایی که از سوی برنامه‌ریزان انتخاب و سازمان‌دهی می‌شود. در عین حال، محتوا آثار حاصل از فعالیت‌های یاددهی ـ یادگیری معلم و شاگرد را نیز در برمی‌گیرد. محتوا ممکن است به‌صورت متن و کتاب درسی تدوین شود. رایج‌ترین شکل محتوای مکتوب، همان کتاب درسی است.
کریپندورف «تحلیل محتوا»را به‌عنوان یک فن پژوهشی برای ربط دادن داده‌ها به مضمون آن‌ها، به گونه‌ای معتبر و تکرارپذیر تعریف می‌کند.
کرلینگر تحلیل محتوا را روشی برای مطالعه و تحلیل ارتباطات به شیوه‌ای نظام‌مند، عینی و کمّی با هدف اندازه‌گیری متغیرها می‌داند.
و باردن معتقد است: «تحلیل محتوا عبارت است از مجموعه فنون تحلیل ارتباط که برای توصیف محتوای پیام و روش‌های منظم عینی به‌کار می‌رود» [کریپندورف، 1383: 13].
در تحلیل محتوا می‌توان از مقوله‌های متفاوتی سود جست. بنابراین، تحلیل محتوا به مقوله خاصی منحصر نیست، بلکه با توجه به متن محور پژوهش، سلیقه‌ها و توانایی محقق، می‌توان از مقوله‌های متفاوت استفاده کرد.
معیارهای نقد و بررسی محتوای درس 14
در بررسی حاضر تلاش شده است، با پنج معیار کلی و ریزمعیارهای آن‌ها، به نقد و بررسی و تحلیل محتوای درس چهاردهم کتاب جامعه‌شناسی (1)، با عنوان هویت ایرانی ـ ابعاد جمعیتی و اقتصادی پرداخته شود:
معیارهای سازمان و محتوا
1. میزان انطباق اطلاعات و مطالب درس با یافته‌ها و اطلاعات جدید علمی؛
2. وضوح و روشنی مطالب نوشته شده و تشریح مطالب (به‌خصوص مطالب پیچیده و دشوار)؛
3. میزان صحت توالی مطالب در کتاب درسی و توجه به پیش‌نیازهای یادگیری در موضوع جدید؛
4. میزان ارزشمند بودن مطالب به‌طوری که نتوان موضوعات را جابه‌جا یا بخشی از آن را حذف کرد؛
5. میزان صحت عمل در تنظیم عنوان‌ها، خلاصه‌بندی‌ها و مواردی از این قبیل؛
6. میزان استفاده از تصویر به تناسب محتوای نوشتاری و استفاده از نقشه، نمودار و جدول؛
7. میزان تناسب مکانی تصویرها و محتوای نوشتاری، هدف‌دار بودن و همراه بودن تصویرها با توضیح کافی؛
8. بیان شروع درس با مثال‌های آسان برای تقویت اعتمادبه‌نفس دانش‌آموزان؛
9. میزان تسهیل دسترسی به اطلاعات توسط دانش‌آموزان از طریق جدا کردن بخش‌های متفاوت متن؛
10. تناسب شیوه تنظیم محتوا با روش‌های تدریس و روش پیشنهادی ارزشیابی از آموخته‌های دانش‌آموزان.
معیارهای تربیت دینی
1. انعکاس زیبایی‌های آفرینش و زندگی در ابعاد متفاوت درس؛
2. فراهم شدن فرصت‌های تقویت حس مذهبی؛
3. توجه به نعمت‌های خدا در زندگی و سپاس از نعمت‌ها؛
4. تقویت روحیه مشارکت در مسئولیت‌های اجتماعی و ایفای نقش خود.
معیارهای تربیت اجتماعی
1. احترام گذاشتن به قوانین و مقررات؛
2. مطرح کردن مشکلات انسان در دنیای امروز و مخاطرات محیطی؛
3. تقویت تعاون و همکاری در امور.
معیارهای تربیت هنری و زیباشناختی
1. استفاده از شعر و عبارات شیرین و جذاب در ارائه مطالب؛
2. انتخاب تصویرها و عکس‌ها متناسب با علاقه‌های دانش‌آموز و مفاهیم و مهارت‌های مورد نظر؛
3. صفحه‌آرایی مناسب و سازمان‌دهی عناصر متفاوت به‌طور مطلوب در واحد درسی.
معیارهای کاوشگری، تحقیق و تفکر خلاق و نقاد
1. وجود سؤالات یا فعالیت‌هایی که یافتن پاسخ آن‌ها مستلزم به‌کارگیری روش علمی باشد؛
2. وجود موضوعاتی که حل آن‌ها مستلزم به‌کارگیری مهارت‌های جمع‌آوری و پردازش اطلاعات باشد؛
3. وجود سؤالات و فعالیت‌هایی که دانش‌آموزان را در موقعیت‌های مبهم و خلاقیت‌برانگیز قرار می‌دهند و راه‌حل مشخصی مستقیماً در کتاب برای آن‌ها ذکر نشده است، و تشویق به ارائه راه‌حل‌های جدید و ابتکاری؛
4. تقویت تفکر نقاد از طریق طرح پرسش‌ها، فعالیت‌ها و متون مناسب؛
5. تقویت روحیه علمی به معنای برخورد منطقی و استدلالی هنگام رد یا قبول یک نظریه؛
6. تقویت روحیه مسئله‌یابی و تشخیص مسائل دنیای اطراف خود.
براساس معیارهای مذکور، تحلیل محتوای درس 14 کتاب جامعه‌شناسی (1) پایه دهم در جدولی که در ادامه آمده، طبقه‌بندی شده است:
