ارزشیابی مستمر و پویای درس ادبیات فارسی به کمک نرم افزار

چکیده

فرایند ارزشیابی، به معنی اطمینان یافتن از قرار گرفتن دانش‌آموزان در سطح قابل قبولی از مرحله یادگیری است و ایجاد بازخورد از وضعیت یادگیری و فعالیت دانش‌آموزان محسوب می‌شود. در روش‌های ارزشیابی سنتی، بر میزان محفوظات و معلومات و توانایی پاسخ‌گویی به پرسش‌های کلیشه‌ای و کتاب و جزوه تأکید می‌شد و شیوه آن‌ها پرسش‌های شفاهی و کتبی بود. در روش‌های امروزی آموزش، کلاس درس، کتاب درسی و کلام معلم، تنها مراجع یادگیری و معلومات و محفوظات دانشی نیز تنها موضوع یادگیری نیستند. بنابراین، ارزشیابی نیز دچار تحول اساسی مبتنی بر راهکارهای جدید شده است و دو بخش اصلی دارد: مستمر و پایانی. در این مقاله به ارزشیابی مستمر (تکوینی) توجه شده که بازه زمانی آن یک سال تحصیلی (ترم اول و دوم) و بازه مکانی آن، مدرسه و دیگر موقعیت‌های یادگیری است. برای انجام دادن ارزشیابی مستمر مناسب و با کیفیت در درس ادبیات فارسی دوره متوسطه نرم‌افزار «ارزشیابی مستمر پویای درس ادبیات فارسی» طراحی و معرفی شده است.

ارزشیابی مستمر (تکوینی)

ارزشیابی مستمر شامل آن دسته از فعالیت‌های معلم می‌شود که در کلاس درس برای آگاهی از وضعیت یادگیری و رشد دانش‌آموزان در طول یک سال تحصیلی و ارائه بازخورد به دانش‌آموزان برای رفع نقاط ضعف و بهبود نقاط قوت انجام می‌پذیرد. در سند برنامه درسی ملی، ارزشیابی «1. به‌صورت مستمر تصویری روشن و همه‌جانبه از موقعیت کنونی دانش‌آموز، فاصله او با موقعیت‌ بعدی و چگونگی اصلاح آن متناسب با ظرفیت‌ها و نیازهای وی ارائه‌ می‌کند؛ 2. ضمن حفظ کرامت انسانی، کاستی‌های یادگیری را فرصتی برای بهبود موقعیت دانش‌آموز می‌داند؛ 3. کاستی‌های یادگیری را فرصتی برای بهبود و اصلاح نظام آموزشی می‌داند (برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران، 47:1392). ارزشیابی مستمر یعنی ارزشیابی رشد‌دهنده و سازنده. همچنین در خصوص اصول حاکم بر ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و تربیتی برنامه درسی ملی بر مواردی تأکید شده است؛ از جمله در بند 1ـ10: «با استفاده از انواع روش‌ها و ابزارها، بتواند توانایی دانش‌آموزان را در بهره‌گیری از شایستگی‌های پایه در موقعیت‌های مختلف، به‌صورت معنادار منعکس نماید و در بند 2ـ10 با ارائه شواهد متنوع و کافی، امکان قضاوت درباره سطح دستیابی دانش‌آموزان به اهداف و چگونگی اقدام مؤثر را منعکس نماید. بنابراین، معلم با این شیوه، اطلاعاتی را با این اهداف جمع‌آوری می‌کند. در نتیجه، گام بعدی در فرایند آموزش مشخص می‌شود:

1. این شیوه برای دانش‌آموزان چقدر جذاب و گیرا بوده است؟

2. در طرح درس جلسه بعد، امروز، فردا یا هفته دیگر، چه چیزهایی باید تغییر کند؟

3. تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان چیست؟

4. نقاط ضعف و قوت تک‌تک دانش‌آموزان و همچنین نقاط ضعف و قوت مجموع کلاس چیست؟

چون آموزش نوین کاملاً دوسویه و تعاملی است، در فرایند ارزشیابی مستمر، خود دانش‌آموز هم اطلاعاتی به‌دست می‌آورد که طی آن:

1. از میزان توانایی‌ها، مهارت‌ها و نگرش‌های خود باخبر می‌شود.

2. با بازخورد مناسبی که معلم در این فرایند به او می‌دهد، می‌تواند نقاط قوت خود را رشد دهد و نقاط ضعف خود را برطرف کند.

فرایند ارزشیابی مستمر، که ملازم همیشگی آموزش معلم است، با تعیین ملاک‌هایی روشن و محدود و با درنظر گرفتن شرایط و وضعیت یادگیری کلاس و دانش‌آموزان، مشخص می‌شود و به اطلاع دانش‌آموزان می‌رسد. در این مقاله، نرم‌افزار «ارزشیابی مستمر پویای درس ادبیات فارسی متوسطه» که نگارنده طراحی کرده است، معرفی می‌شود و کاربردهای آن در ارتباط با فرایند ارزشیابی مستمر درس ادبیات فارسی بیان می‌گردد.

ویژگی‌های نرم‌افزار ارزشیابی مستمر پویای درس ادبیات فارسی:

1. این نرم‌افزار در قالب فایل اکسل¹ طراحی شده که به راحتی روی رایانه‌های مختلف و حتی تلفن‌های همراه هوشمند قابل اجراست و حجم بسیار کمی دارد. (تصویر 1)

2. مشخصات دانش‌آموزان در مکان‌های مربوطه در سمت راست توسط معلم وارد برنامه می‌شود. معلم همیشه می‌تواند، اطلاعات آموزشی و یادگیری همه دانش‌آموزان را بدون محدودیت برای بررسی و برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تر به همراه داشته باشد.

3. این نرم‌افزار، برخلاف دفتر نمره‌های کاغذی، محدودیت‌ در تعداد صفحات ندارد، بخش‌های مختلف آن نیز پویا و بصری است و به آسانی برای دفعات مختلف (هفته، ماه، ترم و...) و حتی دروس ادبیات فارسی پایه‌های دیگر قابل استفاده می‌باشد.

4. با توجه به یکی از قابلیت‌های این برنامه، می‌توان برای ارزشیابی دقیق‌تر و جذاب‌تر با توجه به شرایط کلاس‌ها، عناوین بخش‌ها و فعالیت‌هایی (آزمون عملکردی، آفرینش ادبی، حفظ شعر، ایفای نقش در ادبیات فارسی، ابتکار و خلاقیت و...) را که در کلاس ادبیات فارسی انجام می‌شود، با توجه به امکانات کلاس و مدرسه و طبق نظر و تشخیص معلم مربوطه تغییر داد (تصویر 2).

5. باتوجه به ثبت نمرات همه فعالیت‌های دانش‌آموزان در بخش‌های مختلف توسط معلم، برنامه، نمره میانگینی با توجه به همه موارد سنجش و ارزشیابی مستمر درس ادبیات فارسی برای تک‌تک دانش‌آموزان از بیست نمره اعلام می‌کند (تصویر 3)

6. برنامه طراحی شده نمرات کمتر از 10 را به رنگ قرمز نشان می‌دهد تا برای ارائه بازخورد عملکرد، به‌راحتی به اطلاع معلم و مدیر و خود دانش‌آموزان برسد و به محض وارد شدن نمره زیر 10، رنگ آن قرمز می‌شود. (تصویر 3)

7. قالب‌بندی صفحه نمرات به‌گونه‌ای است که با توجه نمرات کسب شده بین صفر تا بیست، با رنگ سبز کامل می‌شود و هر بیننده‌ای، به خصوص معلم و دانش‌آموزان، با مشاهده کلی این صفحه نمرات، خیلی آسان به نقاط ضعف تک‌تک دانش‌آموزان در بخش‌های مختلف درس ادبیات فارسی (خانه‌های سفید) و نقاط قوت هر دانش‌آموز (خانه‌های سبزرنگ) پی‌ می‌برد (تصویر4).

8. دیگر ویژگی‌ مهم و جالب‌توجه این برنامه این است که برای هر بخش از فعالیت‌های کلاس، در پایین صفحه، نمره میانگینی محاسبه می‌کند و بدین صورت می‌توان نقاط قوت و ضعف را این بار برای همه فعالیت‌های مستمر کلاس مقایسه و بررسی نمود؛ مثلاً‌ معلم پی می‌برد که کل دانش‌آموزان در بخش فعالیت‌های گروهی، ضعیف‌اند و بنابراین، به دقت نظر و برنامه‌ریزی بیشتر معلم نیاز دارند (تصویر5).

9. ویژگی دیگر برنامه ارزشیابی مستمر درس ادبیات فارسی، نمایش وضعیت نمرات دانش‌آموزان به‌صورت نمودار پویاست که با وارد شدن نمره جدید هر دانش‌آموز در هر یک از بخش‌ها، به‌صورت لحظه‌ای، تغییر را نشان می‌دهد. البته هدف از این نمودار نه مقایسه دانش‌آموزان با یکدیگر بلکه مشخص کردن میزان رشد هر دانش‌آموز نسبت به قبل است (تصویر6).

10. نمودار دیگری نیز برای نمایش میانگین نمرات تک‌تک بخش‌ها و ملاک‌های ارزشیابی مستمر درس ادبیات فارسی ارائه می‌شود که وضعیت نمرات بخش‌های مختلف ارزشیابی مستمر مانند بحث گروهی ـ آزمون عملکردی، آفرینش ادبی، حفظ شعر و ... را نمایش می‌دهد (تصویر 7).

11. دبیر ادبیات فارسی می‌تواند برای هر کدام از بخش‌ها و دانش‌آموزان در صورت لزوم یادداشت‌هایی بنویسد و از آن‌ها استفاده کند (تصویر 8).

سخن‌ پایانی

بهره‌گیری از روش‌ها و ابزارهای نوین و جذاب در آموزش به بهبود فرایند آموزشی و فعال شدن دانش‌آموزان کمک می‌کند. نرم‌افزار ارزشیابی مستمر پویای درس ادبیات فارسی با کاربردی آسان و ویژگی‌های کاربردی و جذابی که دارد، می‌تواند با ارائه اطلاعات کمی و کیفی مناسب و دقیق از وضعیت ارزشیابی مستمر و سنجش فعالیت‌های دانش‌آموزان در درس ادبیات فارسی و تدریس معلم، کمک زیادی به برنامه‌ریزی درسی مناسب معلم و بهبود فرایند ارزشیابی مستمر و در نتیجه، سنجش و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی کند. همچنین کار با این نرم‌افزار بسیار آسان است.

دسترسی به نرم‌افزار مذکور از طریق رایانامه نگارنده به‌صورت رایگان امکان‌پذیر است.

Email:mus.sa92@yahoo.com

پی‌نوشت

1. Excel

منابع

برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران. (1392). تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی