راهنمای نگارش برای نشریهٔ رشد آموزش زیست‌شناسی
این مطلب برای کسانی نوشته شده است که دوست دارند با این نشریه همکاری کنند؛ اما راه و رسم کار را به‌درستی نمی‌دانند.
فصلنامهٔ رشد آموزش زیست‌شناسی ویژگی‌های منحصر به‌فردی دارد؛ از جمله:
- فصلنامه است و به بیان دقیق‌تر سه شماره در سال منتشر می‌شود: در ابتدای فصل‌های پاییز، زمستان و بهار؛ ولی در فصل تابستان منتشر نمی‌شود. به همین علت نمی‌تواند هم‌گام با خبرها حرکت کند و از بسیاری از گزارش‌ها نیز عقب می‌ماند؛ چون فاصلهٔ زمانی بین زمان نوشتن و آماده‌سازی و زمان انتشار و خوانده‌شدن، بسیار طولانی است و گاه به شش ماه می‌رسد.
- اختصاصی است، مخاطب خاص دارد و همگانی نیست. معلمان زیست‌شناسی کشور بیشترین مخاطبان آن را تشکیل می‌دهند.
- در نوع خود بی‌مانند و یگانه است؛ یعنی هنوز تنها نشریهٔ سراسری معلمان زیست‌شناسی کشور است. بنابراین، باید به‌تنهایی انتظارات همه را برآورده کند.
- جوان و ناشناخته نیست، بلکه سی و دو سال است که به‌طور مستمر منتشر می‌شود. لذا از سوی بسیاری از مخاظبان بالقوهٔ خود در سراسر شناخته‌شده است.
جایگاه شما
- ممکن است موضوعی ترجمه یا تألیف کرده باشید که به آن علاقه دارید و دوست دارید دیگران هم از آن آگاه شوند.
- شاید هم گزارش یا خبری مهم دارید و می‌خواهید آگاهی رسانی کنید.
- احتمال هم دارد تجربههای موفقی در زمینهٔ آموزش دارید و علاقه‌مندید آن را به مخاطبان منتقل کنید.
- این امکان هم وجود دارد که دربارهٔ موضوعی که با آموزش زیست‌شناسی ایران یا جهان ارتباط دارد، نظر یا عقیده ای دارید و می‌خواهید آن را منتشر کنید.
زیاد مهم نیست شما که هستید یا چه شغلی دارید؛ بلکه بیشتر مهم است که می‌خواهید موضوعی درخور این نشریه را مطرح کنید تا مخاطبان با میل و رغبت آن را بخوانند و بفهمند.
جایگاه علم
رشد آموزش زیست‌شناسی نشریه‌ای علمی-آموزشی و از نوع علمی-ترویجی است. روشن است که منظور از علم در اینجا علم تجربی است که مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارد. ماهیت علم و روش علمی مزایا و محدودیت های خود را دارند که باید در نظر گرفته شوند.
خطری که این روزها ما را تهدید می‌کند، دور شدن از علم و افتادن در ورطهٔ «شبه‌علم» یا «علم‌نما»ست. تمایز «علم» و «شبه‌علم» آن است که ادعاهای شبه‌علمی در ظاهر علمی‌اند، اما نویسنده آنها به دروغ مدعی پیمودن راه و به‌کار گرفتن روش علمی است. مثلاً، ظهور بشقاب‌پرنده‌ها، طالع‌بینی، کف‌بینی، فال قهوه، ستاره‌بینی، انرژی درمانی و حتی گاه نسبت دادن خواص مختلف اغراق‌آمیز یا غیرواقعی به گیاهان دارویی از مصادیق بارز ادعاهای شبه‌علمی هستند.
اندکی به پیرامون خود توجه کنید. به تبلیغات روزنامه‌ها، روی دیوارها، برگه‌های تبلیغاتی و مانند آنها دقت کنید. به اظهارنظرهای اطرافیان‌تان گوش کنید و همه را بایدید انتقادی بنگرید. خواهید دانست که حجم بزرگی از آنها شبه‌علمی هستند.
رواج شبکه‌های اجتماعی مجازی تلفن همراه و نیز افزایش فیلم‌های علمی-تخیلی به ترویج ادعاهای شبه‌علمی دامن زده است. اگر شما هم از کسانی هستید که با تعداد زیادی از دوستان یا همکاران خود ارتباط دارید، به یقین گهکاه خبرها یا توصیه‌های علمی محتوی ادعاهای شبه‌علمی را که به صورت گروهی و سریالی ارسال می‌شود، دریافت کرده‌اید. این ادعاها منبع یا مرجع جعلی یا نامشخص دارند.
لوازم نویسندگی=[قلم+کاغذ (یا رایانه)]+ موضوع
تا چندی پیش می‌گفتند برای نویسندگی سه چیز لازم است: قلم، کاغذ و موضوع؛ اما امروز وجود رایانه در بسیاری از خانه‌ها این عدد سه را به دو کاهش داده است: رایانه+ موضوع. در اینجا به قلم، کاغذ یا رایانه کاری نداریم، بلکه می‌خواهیم به موضوع بپردازیم و به این پرسش پاسخ دهیم که چه موضوعی انتخاب کنیم تا مقاله‌مان در کوتاه‌ترین فرصت ممکن منتشر شود.
راه‌های ورود به دنیای روزنامه‌نگاران و نویسندگان علم
دروازه‌های ورودی به دنیای نویسندگان و روزنامه‌نگاران علم یکی دوتا نیستند، بلکه راه‌های مختلفی می‌توان به آن وارد شد. برخی از این راه‌ها ابتکاری‌اند و به خلاقیت نویسنده بستگی دارند. مثلاً،
- مرور خبرهای علمی روزنامه‌های روز یا گشتی در اینترنت برای شروع بد نیست؛ اما در این صورت، دو نکته را باید در نظر داشته باشیم. خبری که انتخاب می‌کنیم باید به اندازه‌ای مهم باشد که تا شش ماه بعد یعنی زمانی که چاپ و منتشر می شود و خواننده آن را می‌خواند کهنه شدنی نباشد. هوشیار باشیم که برخی از خبرها جذاب و هیجان انگیزند؛ اما نوشتن درباره آنها به اطلاعات بسیار زیادی در زمینه‌های مختلف علمی احتیاج دارد.
- راه ورودی دیگر از کلاس درس شما آغاز می‌شود. ممکن است دانش‌آموزی از شما سئوالی جالب بپرسد و شما با تحقیق و مطالعه پاسخ را بیابید. بنابراین، بهتر است همکارانِ خود را نیز از این تحقیق بی‌نصیب نگذارید آن را برای ما بفرستید تا همه همکاران از آن بهره مند شوند.
از کجا شروع کنیم
پس از یافتن موضوع و پیش از آنکه دست‌به‌کارِ تهیه متن شویم، باید بیاندیشیم که:
- آیا موضوعی که انتخاب کردهایم، خبری مهم از نوع علمی-آموزشی؟ در این صورت آیا این‌قدر مهم است که تا شش ماه بعد، یعنی زمان خوانده‌شدن همچنان تازه بماند؟
- آیا موضوعی که انتخاب کردهایم، در راستای اهداف نشریه هست؛ یعنی به درد معلم زیست‌شناسی می‌خورد، مرتبط با مطالب کتاب‌های درسی هست یا نه. اگر نیست، آیا مطلب آن‌قدر جدید و ارزشمند هست که معلم زیست‌شناسی با میل و رغبت آن را بخواند، یا اصلا لازم است که معلم زیست شناسی آن را بداند،
- آیا موضوعی که انتخاب کردهایم، توانایی‌های فکری یا عملی معلم زیست‌شناسی را افزایش می‌دهد؟ مثلاً، تجربههای از آموزش مفهوم یا موضوعی در زیست‌شناسی یا نمونه‌ای از کار عملی در کلاس، آزمایشگاه یا طبیعت هست؟
- آیا موضوعی که انتخاب کردهایم، بحث جدیدی در زمینهٔ محتوا، روش‌ها یا وضعیت آموزش زیست‌شناسی کشور یا جهان است؟
- آیا گفت‌وگویی انجام داده‌ایم با فرد یا افرادی که حرفی برای گفتن دارند و فکر می‌کنیم گفته‌های آنان مورد توجه مخاطبان هست؟ آیا پرسش‌هایی که در این گفت‌وگو مطرح شده‌اند، به قول معروف پرسش‌هایی چالشی هستند، یا به سئوال‌ها و پاسخ‌های کلیشه ای، مانند «خود را معرفی کنید» یا «چه پیامی دارید» محدود شده‌اند؟
- آیا نوشتهٔ ما دیدگاهی است دربارهٔ موضوع یا موردی خاص؟ در این صورت، آیا آن را در مختصر‌ترین حد نوشته‌ایم و از شرح زوائد و حاشیه‌ها پرهیز کردهایم؟
اگر پاسخ‌تان به یک یا چند‌تا از این پرسش‌ها مثبت است، دست‌به‌کار شوید؛ اما اگر پاسخ‌تان منفی است، دست از کار نکشید؛ شاید موضوعی که انتخاب کرده‌اید به اندازه‌ای بدیع و ابتکاری باشد که در این فهرست جا نگرفته است. در این صورت ناامید نشوید و پیش از آنکه دلسرد شوید و کار را رها کنید، با ما مشورت کنید.
انتخاب قالب
روشن است که یافتن و انتخاب موضوع به تنهایی متضمن موفقیت نیست. عواملِ بسیارِ دیگری نیز وجود دارند که غفلت از آنها شکستی محتوم درپی دارد. یکی از این عوامل انتخاب قالب است انتخاب قالب مناسب یکی دیگر از شگردهای روزنامه‌نگاری علمی است.
بسیاری از نوشته‌هایی که برای چاپ به این نشریه ارسال می‌شوند، در قالب «مقالهٔ پژوهشی» نوشته شده‌اند. شاید به این علت که نگارش این‌گونه مقاله‌ها در دانشگاه‌ها مرسوم است و شماری از مقاله‌های پژوهشی ارسالی در واقع سمینارهای دانشجویی و خلاصه‌ای از آنها هستند؛ اما به جز قالب «مقالهٔ پژوهشی»، می‌توان از قالب‌های دیگر هم استفاده کرد؛ مانند گزارش، گفت‌وگو یا نقد.
زبان علم
زبان علم با زبان موضوع‌های دیگر تفاوت‌هایی دارد. زبان علمیِ مناسب باید در آنِ واحد:
- روان و گویا باشد. شبه‌ناک نباشد؛ به طوری که مخاطب پس از یک بار خواند، بلافاصله به مفهوم پی ببرد.
- دقیق باشد، به طوری که مخاطب جز آنکه مقصود نویسنده بوده، استنباط دیگری نداشته باشد.
- واژگان آشنا و ملموس داشته باشد.
- از ترکیب کم‌ترین واژه‌ها پدید آمده باشد و مختصر باشد.
نگارش فارسی
شیوهٔ مقبولِ نگارش زبان فارسی در نشریهٔ رشد آموزش زیست‌شناسی، دستور خط فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که از این نشانی قابل مشاهده و دریافت است:
دستور خطّ فارسى
اصول کلی مقاله نویسی
تردید نداریم که همۀ شما به مفهوم «مقاله» نیک آگاهید، بنابراین، بهتر است برای پرهیز از درافتادن به اقیانوس بی حد و مرز تعریف‌ها و برای صرفه جویی در وقتِ گران‌بها از تعریف جامع و گستردۀ مقاله درگذریم و هر نوشتۀ منسجم نثر، مانند نقد، مواد آموزشی، شرح مشاهدات زندگی روزمره، خاطره، اظهار نظر را که نویسنده ای به قصد انتقال موضوعی به مخاطب یا مخاطبانی نوشته است، «مقاله» بدانیم.
امروزه مفهوم «مقاله» گسترده تر از قدیم است و به رسانه‌های دیگر غیرنوشتاری، مانند سینما، و عکاسی نیز کشیده شده است. در برخی کشورها درس «مقاله نویسی» در برنامه‌های درسی دانش‌آموزان دورۀ متوسطه گنجانده شده و مقالات دانش‌آموزی ملاک و معیار پذیرش دانش‌آموزان در دانشگاه‌هاست.
انواع مقاله
اگر دشواری تعریف «مقاله» را پشت سر بگذاریم، دشواری دیگری پدیدار می‌شود که همانا دشواری گروه بندی انواع مقالات است.
بدیهی است چون که مقاله را نمی‌توان در قالب تعریف ریخت، گروه بندی و دسته بندی انواع مقالات هم کاری ناشدنی و تلاش در این راه اتلاف عمر است. اما بیایید در اینجا توافق کنیم که آدمی‌زاد، به طور کلی دو نوع مقاله می‌نویسد: یکی «مقالۀ عمومی» و دیگر «مقالۀ تحقیقی». مقالۀ عمومی نوشته ای کوتاه یا بلند، به نثر و دربرگیرندۀ نظر نویسنده دربارۀ موضوعی است؛ در حالی که مقالۀ تحقیقی ساختاری منسجم تر، شامل مقدمه، بدنه، نتیجه گیری و کتاب شناسی دارد و محصول نوعی تحقیق است. مقالات علمی از نوع مقالات تحقیقی اند.
انواع مقالات تحقیقی
- علمی ـ پژوهشی
تعریف
مقالۀ علمی-پژوهشی گزارشی نو و اصیل از جست و جوی نظام مند نویسنده در پدیده‌های طبیعی به قصد بیان اندیشه یا حل مشکلی علمی و نشر آن برای استفادۀ دیگران است. انتظار می‌رود که در نتیجۀ ارائۀ مقالۀ تحقیقی کاربردها، روش‌ها، مفاهیم و مشاهدات جدیدی در زمینۀ علمی به وجود آید و مرزهای علوم فناوری گسترده تر شود.
مخاطبان
مقالات علمی-پژوهشی در اصل برای استادان دانشگاه‌ها، دانشجویان دوره‌های دکتری و کارشناسی ارشد و پژوهشگران شاغل در مراکز علمی، تحقیقاتی و تولیدی نوشته می‌شوند.
- علمی ـ مروری
تعریف
هر گاه یکی از متخصصان به بررسی و مرور موضوع تخصصی خود در نوشته‌های دیگر متخصصان بپردازد و براساس آنها مقاله‌ای ارائه دهد، مقاله ای علمی-مروری پدید آورده است.
مخاطبان
مقالۀ علمی-مروری در اصل برای متخصصان و پژوهشگران نوشته می‌شود.
- علمی ـ ترویجی
تعریف
اگر بخواهیم به ترویج یکی از رشته‌های علمی در میان مردم یا مخاطبان خاص غیر متخصص یا دارای تخصص کم بپردازیم و آگاهی مخاطبان را در زمینه ای علمی بالاتر بیریم، یا مفاهیم جدیدی برای آنان عرضه کنیم، آن گاه به سراغ مقالات علمی-ترویجی می‌رویم.
مخاطبان
نویسندۀ مقالۀ علمی-ترویجی معمولاً دستاوردهای علمی ـ فنی و حرفه‌ای آموزنده و جالب را به زبانی ساده و غیر فنی برای افراد کم تخصص یا غیر متخصص ارائه می‌دهد.
چگونه مقاله بنویسیم
انواع مختلف مقاله را می‌توان با رعایت اصولی کلی نوشت. برای ارائۀ مقاله به مجلات علمی ـ پژوهشی، علمی ـ ترویجی، همایش‌ها و سمینارهای علمی باید از این اصول کلی پیروی کرد.
بخش‌های مقالۀ علمی به ترتیب
- عنوان
- نام(های) نویسندگان
- چکیده
- کلیدواژه‌ها
- مقدمه
- پیشینۀ پژوهش
- روش پژوهش
- نتایج پژوهش
- بحث و تحلیل و نتیجه گیری
- منابع
۱. عنوان
عنوان مقاله علمی باید:
- جالب، جذاب و برانگیزاننده باشد.
- متناسب با موضوع، اهداف و نتایج پژوهش باشد.
- جامع، گویا و شفاف باشد.
- بتواند موضوع پژوهش را به مخاطب منتقل کند.
- عاری از واژه‌ها یا عبارت‌های اضافی و غیر مرتبط باشد.
- حتی الامکان کوتاه باشد.
۲. نام‌های نویسندگان
در زیر عنوان مقاله باید نام‌ها و نشان‌های نویسنده یا نویسندگان مقاله نوشته شود:
- نام و نام خانوادگی
- عنوان شغلی
- نشانی پست الکترونیک .
۳. کلیدواژها
کلیدواژه‌ها مفاهیم یا نام‌هایی اند که در مقاله ذکر می‌شوند و برای آسان کردن کار جست و جو در رایانه‌ها به کار می‌روند. می‌توان کلیدواژه‌ها را از چکیده استخراج و در سطری پس از چکیده نوشت.
۴. چکیده
- چکیده متن مختصر و مفیدی در بارۀ محتوای اصلی مقاله علمی است که پس از خواندن آن اطلاعات اساسی در بارۀ پژوهش به مخاطب منتقل می‌شود. چکیده نباید شامل مطالب کلی و اضافی و غیرضروری باشد. تعداد کلمات چکیده معمولاً بین 150 تا 400 و بیشتر حدود 300 است. در چکیده:
- ابتدا موضوع و یا هدف پژوهش در حداکثر دوسطر،
- سپس روش پژوهش شامل مواردی مانند جامعه و نمونه آماری، روش اجرای پژوهش و ابزار جمع آوری داده‌هاست، در حداکثر سه تا چهار سطر،
- آنگاه تحلیل یا نتایج کلی پژوهش در دو تا سه سطر.
۵. مقدمه
نویسندۀ مقاله باید بدون ذکر مطالب کم اهمیت، زاید ، کلی، تکراری و بی ارتباط این موارد را در مقدمه توضیح دهد:
- موضوع اصلی پژوهش و مشکل یا مسئله ای که پژوهش برای حل و رفع آن انجام شده است،
- اهمیت و ضرورت پژوهش،
- تعریف دقیق اصطلاحات و مفاهیم اصلی به کار رفته در پژوهش،
- سوالات یا فرضیه‌های پژوهش،
۶. پیشینۀ پژوهش
در این بخش باید گزیده ای از مهم ترین نتایج پژوهش‌هایی که تا کنون دربارۀ موضوع انجام شده است، مختصر و مفید تحلیل و ارتباط آنها با پژوهش توضیح داده شود و برتری پژوهش خود همراه با ذکر دقیق و درست منابع علمی مورد استفاده مشخص شود.
۷. روش پژوهش
دراین بخش هدف و روش نوع پژوهش، جامعه و نمونه و روش نمونه گیری، ابزارهای گردآوری داده‌ها، مانند مشخصات پرسشنامه و میزان روایی و پایایی آن و نیز چگونگی مراحل انجام پژوهش توضیحات لازم داده شود.
۸. نتایج پژوهش
در این بخش باید این موارد نوشته شوند:
- یافته‌ها و نتایج حاصل از پژوهش
- بیان تحلیلی میزان پاسخگویی یافته‌ها و نتایج پژوهش به سؤالات یا فرضیات پژوهش.
۹. بحث و تحلیل و نتیجه گیری
شامل:
- اهداف انجام پژوهش،
- میزان ارتباط یافته‌های حاصل از پژوهش با اهداف در نظر گرفته شده از انجام پژوهش،
- میزان تعمیم پذیری یافته‌های پژوهش،
- مقایسه یافته‌های پژوهش با پژوهش‌های قبلی،
- محدودیت‌های پژوهش،
- نتیجۀ نهایی پژوهش
- پیشنهادهای علمی برای پژوهش‌های آینده
- پیشنهادهای کاربردی و عملی در خصوص استفاده از نتایج و راه حل‌ها و راهکارهای حاصل از پژوهش برای حل مسائل مربوطه .
۱۰. منابع
- در متن مقاله باید نام خانوادگی و نام نویسنده یا نویسندگان مطالب علمی قبلی و تاریخ انتشار آثار آنان در پرانتز و بلافاصله بعد از مطلب استفاده شده آورده شود. بنابراین، لازم است در بخش پایانی مقاله، فهرست منابع به ترتیب حروف الفبا ارائه شود. منابع علمی قابل استناد و ارجاع عبارت اند از:
- کتاب‌های علمی منتشر شده( به زبان فارسی و یا به زبان‌های بیگانه)،
- مقالات علمی منتشر شده در مجلات علمی ـ پژوهشی یا علمی ـ ترویجی داخلی و خارجی،
- پایان نامه‌ها ی دکتری و کارشناسی ارشد،
- مقالات ارائه و منتشر شده در کنفرانس‌های معتبر علمی داخلی و خارجی،
- وب گاه‌های علمی معتبر.
- ذکر مقاله‌ها در کتابنامه
نام خانوادگی،نام( یا حرف اول نام)؛ (سال انتشار مقاله)، عنوان مقاله، نام مجله ،شمارۀ مجله، صفحۀ شروع-صفحۀ پایان.
مثال:
ابوعلی، محمدعلی؛ (۱۳۹۰)، دینوری بنیادگذار مسلمان علم گیاه شناسی، رشد آموزش زیست‌شناسی، ۸۵، ۲۲-۱۲.
- ذکر کتاب‌ها در کتابنامه
نام خانوادگی، نام( یا حرف اول نام)؛ (سال انتشار کتاب)، عنوان کتاب، نام شهر محل انتشار، نام مؤسسۀ انتشاراتی.
مثال:
منصوری، جمشید؛ (۱۳۸۷)، راهنمای پرندگان ایران، تهران، انتشارات کتاب فرزانه.
- ذکر کتاب ترجمه شده در کتابنامه
نام خانوادگی مولف، نام مؤلف (یا حرف اول نام مؤلف) ،(سال چاپ کتاب به زبان فارسی)، عنوان کتاب، نام و نام خانوادگی مترجم، نام مؤسسۀ انتشاراتی، نام شهر.
مثال:
مویز، کریستفر د.؛ (۱۳۹۰)، مبانی فیزیولوژی جانوری، آمنه رضایوف و دیگران، انتشارات فاطمی، تهران.
- ذکر پایان نامه در کتابنامه
نام خانوادگی، نام،(سال دفاع از پایان نامه)، عنوان پایان نامه، مقطع دفاع ، نام دانشگاه ،نام شهر
- ذکر مقالات ارائه شده در کنفرانس‌ها در کتابنامه
نام خانوادگی،نام (سال برگزاری کنفرانس ) موضوع مقاله . نام کنفرانس ، شهر و کشور محل برگزاری کنفرانس.
- ذکر منبع گرفته شده از شبکۀ وب
نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، عنوان مقاله، تاریخ گرفتن از شبکه، نشانی وبگاه.