اشاره
در بسیاری از کشورها، توسعه آموزش سواد اطلاعاتی برآمده از آموزش کاربران در محیط مدرسه است. هرینگ1(1996) معتقد است که اواسط دهه 1980 شاهد موج بزرگی از تحقیقات و کتاب‌ها پیرامون مهارت‌های اطلاعاتی در مدارس بوده است. آنچه در ادامه از نظرتان می‌گذرد مروری بر تجارب کشورهای مختلف در زمینه آموزش سواد اطلاعاتی است.
انگلستان
«کتابخانه بریتانیا» از سال1979 پروژه‌های پژوهشی بسیاری را در زمینه سواد اطلاعاتی (در مدارس و نظام آموزشی) انجام داده است. مارلند2 (1981) طبقه‌بندی جدیدی از مهارت‌های اطلاعاتی را به‌عنوان سند استاندارد جنبه‌های سواد اطلاعاتی در برنامه درسی ارائه کرده است. به گفته راجرز3 (1994)، مدل مارلند که برای مهارت‌های اطلاعاتی ارائه شده است، حاصل کارهای اساسی وی در مدارس متوسطه در طول دهه 1980 است. سیاست‌های کلی مدرسه در گزارش شورای مدارس انگلستان (1981) با عنوان «مهارت‌های اطلاعاتی در برنامه درسی متوسطه» آمده است که از لحاظ بیان ساده، اما عمل به آن مشکل است. زیرا باعث ایجاد مانع و واکنش در برابر تنظیم سیاست‌های پیش‌رونده مدرسه بودند. در این گزارش آمده است:
«امروزه افراد نیاز روزافزونی به جست‌وجوی مطالب متفاوت دارند. در طول حیات بشر، هرگز تا این حد وابسته به اطلاعات کاربرد مؤثر آن نبوده‌ایم. باید بتوانیم به جست‌وجوی نیازهای خود بپردازیم، نظرها و حقایق ارائه شده را نقادانه بررسی کنیم و از یافته‌ها بهره بگیریم. یادگیری «چگونه یاد گرفتن» از مدرسه آغاز می‌شود و در دوره نوجوانی، محیط کار ، فعالیت‌های تفریحی و اوقات فراغت و آموزش‌های عالی نیز ادامه پیدا می‌کند، اما هنوز بالاترین نگرانی مدارس یادگیری دانش‌آموزان است و آموزش «چگونه یاد گرفتن» از بزرگترین مشکلات مدارس محسوب می‌شود. اگرچه برخی از دانش‌آموزان می‌توانند از تمامی منابع یادگیری که مدرسه در اختیارشان قرار می‌دهد استفاده کنند، اما اکثر آن‌ها این کار را انجام نمی‌دهند. مسئولیت اصلی مدارس آموزش این نوع یادگیری‌ها به دانش‌آموزان است.»
اگر چه سیاست‌های توسعه‌ای انگلستان در دهه 1980 راهکارهای نسبتاً ثابت داشته است، اما در دهه 1990 تحولات توسعه کاملاً به صورت آرام انجام شدند.
افزایش طرح‌های پروژه‌محور در «برنامه درسی ملی»4 سبب شد تا آموزش دانش‌آموز محور و «یادگیری مبتنی بر منابع»5 در مدارس پا بگیرد و رویکردهای یاددهی ـ یادگیری دچار تحول شوند. به‌علاوه، ساختارهای جدیدی برای ارائه مهارت‌های اطلاعاتی و فناوری اطلاعات ـ ارتباطات در برنامه درسی ابتدایی، متوسطه ایجاد شدند.
تا دهه 1990، پژوهش‌ها بر توسعه سواد اطلاعاتی در دبیرستان و مدارس ابتدایی، توسعه سواد اطلاعاتی در برنامه درسی، و تحلیل محتوای سواد اطلاعاتی در برنامه درسی تمرکز داشتند. از دهه 1990، با معرفی چند مدل پژوهش‌محور، از جمله مدل «هرینگ» در آموزش سواد اطلاعاتی و برنامه‌های آموزشی، نقش «کتاب‌دار معلم» برجسته شد. نتایج تحقیقات انجام شده بین سالهای 1983 تا 1988 نشان می‌دهد، به‌منظور توسعه مهارت‌های اطلاعاتی بهتر است از «رویکرد کل‌نگر» 6 استفاده شود.
هلند
در اواسط دهه 1980 سواد اطلاعاتی هدف مشخص مدارس هلند بوده است.
در اوایل دهه 1980، گزارش جامعی از تحقیقات انجام شده به سفارش دولت ارائه شد که در آن نیاز به آموزش کاربران اطلاعات همراه با آگاهی‌های فناوری اطلاعاتی در دوره ابتدایی مورد تأکید قرار گرفت.
«کارگاه آموزش ملی کتابخانه‌های مدارس متوسطه» به کتاب‌داران مدارس کمک کرد تا برنامه توسعه جدیدی را در مدرسه و کتابخانه‌های مدارس اجرا کنند. آن‌ها بر همکاری معلمان و کتابداری مدارس تأکید بسیار دارند تا از این طریق سواد اطلاعاتی با برنامه درسی تلفیق شود. «درگاه ملی»7 به نام «لوی»8 مخصوص افرادی است که در زمینه آموزش کاربران در سطح آموزش عالی فعالیت دارند. از سال 1993 کسب مهارت‌های اطلاعاتی به‌عنوان جزئی از برنامه درسی دوره متوسطه مدارس هلند شناخته شد. در این سال، «بنیاد توسعه برنامه درسی» توصیه‌نامه مهارت‌های اطلاعاتی را برای دانش‌آموزان مدارس متوسطه منتشر کرد. این توصیه‌نامه شامل فراگیری تعریف مسئله و چگونگی انتخاب و سازمان‌دهی اطلاعات بازیابی شده است. کتاب‌داران و معلمان راهنمای دانش‌آموزان در زمینه اجرای این تحقیقات هستند و سواد اطلاعاتی و رایانه‌ای‌محور برخی از نوآوری‌های برنامه درسی قرار گرفتند.
سوئد
در دهه 1950، «سازمان مرکز خدمات کتابخانه‌ای سوئد» یک مجموعه مواد آموزشی طراحی کرد که هدف آن ها تدریس «مهارت‌های پایه کتابخانه‌ای»9در مدارس بود. برای مثال در سال 1973 کتاب «چگونه مطالب را از کتاب‌های متفاوت استخراج کنیم» و در سال 1976 کتاب «چگونه مطالب را داخل کتابخانه جست‌وجو کنیم» چاپ شدند که محبوبیت خاصی هم داشتند. هدف از انتشار این مجموعه آموزش نحوه پیدا کردن ادبیات پژوهشی مورد نیاز دانش‌آموزان بود. «دفتر کتابخانه دانمارک» نیز مشابه این کتاب‌ها را تدوین کرد. لازم به ذکر است که بسته‌های کوچک آموزشی مجزا با عنوان «استفاده از کتابخانه» که ارتباط کمی با تکالیف و دیگر برنامه‌های آموزشی مدرسه داشت؛ به دانش‌آموزان تدریس می‌شد.
در دهه 1980 شاهد گسترش آموزش سواد اطلاعاتی در مدارس سوئد بودیم. مثلاً کوهن نتایج مطالعه سه ساله خود (1991 ـ 1988) را ارائه داده است که در آن، آموزش مهارت‌های کتابخانه‌ای و مهارت اطلاعاتی با برنامه درسی دوره ابتدایی شهر «کالامار» تلفیق شده است. در طرح پژوهشی روش‌های برنامه‌ریزی مشترک معلمان و کتاب‌داران، شیوه کسب دانش دانش‌آموزان و معرفی کتابخانه‌ها در برنامه درسی، تأثیر کتابخانه بر فرایند شناختی، و نقش کتاب‌دار مدرسه بررسی شده است. معلمان و کتاب‌داران به این نتیجه رسیدند که تدریس به‌روش‌های مسئله‌محور و مبتنی بر منابع مشکل است، اما دانش‌آموزانی که این آموزش‌ها را بگذارنند، یادگیری خلاق‌تر، مثبت‌تر و مستقل‌تری خواهند داشت.
دبیرستان موستراس نمونه دیگری است که در آن دانش‌آموزان تشویق شدند در فرایند یادگیری مسئله‌محور به جست‌وجوی اطلاعات، استفاده از اطلاعات، و ارزشیابی اطلاعات بپردازند و این کارها را با پشتیبانی فناوری اطلاعاتی در برنامه درسی ملی انجام دهند. برخلاف گذشته، معلم دیگر به‌صورت مستقیم تدریس نمی‌کرد. بلکه برای یادگیری موفق دانش‌آموزان محیطی را مهیا می‌ساخت. نقش معلم «الهام‌بخش»10 و پشتیبان بود. در این روش، مؤلفه اصلی شامل تعریف مسئله، جست‌وجوی اطلاعات و ارزیابی آن، گزارش نتایج و نتیجه‌گیری است. دانش‌آموزان طرح پژوهشی خود را انتخاب کردند و مشغول انجام پژوهش خود شدند و به‌عنوان کار مستقل فردی، حتی در خارج از مدرسه اجرای آن را دنبال کردند. به تمامی دانش‌آموزان و معلمان رایانه قابل حمل داده‌شد. در تمامی کلاس‌های درس، اتاق‌های کارگروهی، اتاق معلمان و حتی اتاق برخی از فعالیت‌ها نیز به شبکه متصل شدند. «رویکرد طرح پژوهشی یا پروژه‌ای»11 همکاری بین رشته‌های مختلف را الزامی می‌کند. برای مثال معلمان تاریخ و زبان باید با یکدیگر همکاری کنند. مدارس خصوصی نیز خواهان اجرای این روش شدند.
نروژ
قدیمی‌ترین نمونه تلفیق مهارت استفاده از کتابخانه با درس‌های عادی متعلق به کشور نروژ است. در سال 1978 کتاب «استفاده از کتابخانه مدرسه» توسط «هیئت مدیره کتابخانه‌های عمومی و مدارس نروژ» چاپ شد. در این کتاب نمونه‌ها و توضیحاتی در مورد نحوه استفاده از کتابخانه مدرسه به‌صورت برنامه‌های عادی آموزشی ارائه شده است.
ایتالیا
اجرای موفق سواد اطلاعاتی در مدارس را می‌توان در کشورهای دیگر نیز جست‌وجو کرد. برای مثال، «مجتمع مدارس ایالتی بولمات» در ایتالیا برنامه درسی چند سالهای را ارائه داده است که مهارت‌های اطلاعات را به دانش‌آموزان تدریس می‌کند. در گزارش آمده است که اهداف دوره به روشنی معرفی شده‌اند و مشخص است که دانش‌آموزان پس از رسیدن به پایه پنجم می‌توانند از مهارت‌های مطالعه، استفاده از کتابخانه، سواد رسانه‌ای و استفاده از منابع اطلاعاتی غیرکتابخانه‌ای استفاده کنند.
اسپانیا
«برنال»12 در اسپانیا، پیشرو توسعه سواد اطلاعات در مدارس است. وی در سال 1985 طرح «آموزش اطلاعات»13 را ارائه داد که بخشی از اولین برنامه ملی اسناد و مدارک اطلاعات علمی ـ فناوری بود. در سال 1992 چند واحد درسی انتخابی برای سواد اطلاعاتی تدوین و چند طرح آزمایشی، از جمله آموزش کاربران، در مدارس انجام شد. در برخی ازمناطق، مراکز هماهنگی وظیفه پشتیبانی کتابخانه مدارس در امر توزیع مواد آموزشی و تبادل تجارب را به عهده داشتند تا سواد اطلاعاتی تقویت شود. مثلاً در «مالاگا»14 برای پشتیبانی از سواد اطلاعاتی، برای دانش‌آموزان مواد آموزشی خاصی را در شبکه وب قرار دادند. در دبیرستانی در «سالامانکا»15 معلمان تمامی رشته‌ها، برای تقویت فرایند یادگیری دانش‌آموزان، از کتابخانه استفاده می‌کنند. چند طرح سواد فناوری اطلاعاتی ـ ارتباطی نیز در حال اجراست که دانش‌آموزان دبستانی و دبیرستانی را تحت پوشش قرار داده است. در این مدارس سایت‌های کتابخانه، کتابخانه مجازی و منابع یادگیری به یکدیگر متصل شده‌اند. مشکل عمده برنامه‌های آموزش سواد فناوری اطلاعاتی ـ ارتباطی این پیش‌فرض شایع و غلط است که مهارت ابزارهای فناوری اطلاعاتی ـ ارتباطی، معادل مهارت توانایی دستیابی به اطلاعات و استفاده از آن است.
آلمان
طرح «چیلاس»16 توسط کنسرسیومی اروپایی متشکل از کتابخانه‌های عمومی در آلمان، انگلستان، فنلاند، یونان، اسپانیا و پرتغال به‌وجود آمده است. رهبری طرح را کتابخانه شهر اشتوتگارت آلمان به‌عهده دارد. در این طرح کتابخانه‌ای مجازی برای کودکان 9 تا 12 سال ایجاد شده است. این طرح به دانش‌آموزان امکان می‌دهد، با شش زبان کشورهای شرکت‌کننده به اطلاعات دسترسی داشته باشند، با کتابخانه‌های عضو و کودکان دیگر مکاتبه کنند و در تمریناتی شرکت‌کنند که به آن‌ها کمک می‌کنند مهارت‌های اطلاع‌یابی خود را افزایش دهند.
آمریکا
یکی از عوامل مؤثر بر توسعه سواد اطلاعاتی در آمریکا انتشارات محرمانه مهارت‌های ضروری برای پیشرفت (1991) است که با عنوان «مدارس چه باید بکنند»، منتشر شده است که برجابه‌جایی جهت‌گیری اقتصادی جامعه معاصر آمریکا، به سمت خدمات اطلاعاتی تأکید کرده است. در این گزارش، نیازهای افراد برای ورود به اشتغال داشتن مهارت‌هایی است که عبارت‌اند از:
- مهارت‌های اصلی؛ مثل ارتباط و فهمیدن در زمینه خواندن، نوشتن و صحبت کردن.
- مهارت‌های تفکر؛ مثل حل مسئله، دانستن چگونگی یاد گرفتن، تولید عقاید جدید.
- مهارت‌های تصمیم‌گیری؛ مثل تنظیم اهداف و انتخاب بهترین گزینه از میان گزینه‌های گوناگون.
خصوصیات شخصی تبلور این سه مهارت را می‌توان در مفهوم سواد اطلاعاتی یافت. زیرا سواد اطلاعاتی شامل مهارت‌های تشخیص نیاز اطلاعاتی، جایابی منابع، دسترسی، بررسی، گزینش دقیق، استخراج، ذخیره اطلاعاتی، تفسیر و نقادی، سازمان‌دهی، ارائه و ارزشیابی نهایی است.
بنابراین سواد اطلاعاتی را می‌توان با تولید دانش برابر دانست.
بسیاری از پیشرفت‌هایی که در زمینه توسعه سواد اطلاعاتی در ایالات متحده امریکا صورت پذیرفته‌اند، بر مبنای همکاری‌های به انجام رسیده‌اند. گروه‌های کاری کشوری، سازمان‌های تخصصی، و نیروهای کاری ویژه از جمله عناصری بوده‌اند که در سطح ملی به مدت چندین دهه با یکدیگر همکاری داشته‌اند تا مفهوم سواد اطلاعاتی را در سطح جامعه، تعریف و تدوین کنند و توسعه دهند. در سال 1989، «کمیسیون ریاستی انجمن کتابخانه‌های آمریکا در امر سواد اطلاعاتی» یک فرد باسواد اطلاعاتی را چنین تعریف کرده است: «کسی که قادر است تشخیص دهد که در چه زمان به اطلاعات نیاز است و می‌تواند اطلاعات مورد نیاز را جایابی و ارزیابی کند و مورد استفاده قرار دهد».
در سال 1990، «همایش ملی سواد اطلاعاتی» تشکیل شد. این همایش که با مدیریت توانمند پاتریشیا بریویک، از دانشگاه ملی سن‌خوزه در کالیفرنیا، اداره می‌شود، بسیار فراگیر است و بیش از 85 سازمان درگیر در امور آموزشی، کاری، تجاری و اجتماعی در آن عضویت دارند. اعضای مزبور در تلاش‌اند تا آگاهی ملی و بین‌المللی را در رابطه با ضرورت سواد اطلاعاتی ارتقا بخشند و انجام اقداماتی برای کسب مهارت‌های اطلاعاتی را تشویق کنند. این همایش به چهار حوزه فعالیتی اصلی توجه خاص دارد و از طریق سازمان‌های عضو به بررسی نقش اطلاعات در زندگی، کار، تحصیل، و امور اجتماعی افراد می‌پردازد. به‌علاوه می‌کوشد، سواد اطلاعاتی را با برنامه‌های آنان تلفیق کند. همایش ملی سواد اطلاعاتی به اجرا، پشتیبانی و نظارت پروژه‌هایی در رابطه با سواد اطلاعاتی، چه در ایالات متحده امریکا و چه در خارج از این کشور، می‌پردازد و از تدوین و اتخاذ رهنمودهای سواد اطلاعاتی توسط سازمان‌های نظارتی، همچون وزارت‌های آموزش‌وپرورش ایالتی، کمیسیون‌های آموزش عالی، و هیئت مدیره‌های دانشگاهی، حمایت می‌کند. اعضای همایش روی برنامه‌های تربیت‌معلم کار می‌کنند تا اطمینان یابند که معلمان جدید قادرند سواد اطلاعاتی را با تدریس خود تلفیق کنند. در حال حاضر استرالیا نیز در تلاش است تا همایش مشابهی را راه‌اندازی کند.
در سال 1998، «انجمن کتابخانه‌های آموزشگاهی آمریکا» و «انجمن فناوری و ارتباطات آموزشی» در انتشار کتاب «قدرت اطلاعات: برقراری مشارکت در یادگیری»، مشتمل بر «استانداردهای سواد اطلاعاتی برای یادگیری دانش‌آموزان از کودکستان تا دبیرستان»، همکاری کردند.
نیوزیلند
نیوزیلند از سال 1993 دارای یک چارچــوب آموزش رسمی ملی برای مهارت‌های اطلاعاتی در حوزه آموزش‌های اجباری بوده و چارچوب برنامه درسی ملی را که توجه خاصی به مهارت‌های اطلاعات، همراه با حل مسئله و مهارت ارتباطی دارد، تدوین کرده است. این چارچوب پایه محکم برای توسعه سواد اطلاعاتی در آموزش اجباری است. در سال 1998، مطالعه‌ای به منظور تعیین نیازهای خاص معلمان از نظر آماده‌سازی دانش‌آموزان برای استفاده مؤثر از اطلاعات و ایفای نقش، به مثابه تسهیل‌کنندگان یادگیری مبتنی بر منابع اطلاعاتی انجام گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد، گرچه آموزش مهارت‌های اطلاعاتی در مدارس ضرورت دارد، اما به‌درستی در برنامه درسی گنجانده نشده است. به‌علاوه، هر چند مربیان برای مهارت‌های اطلاعاتی ارزش قائل‌اند، اما آگاهی آنان در مورد آموزش چنین مهارت‌هایی اندک است و در مدارس از سواد اطلاعاتی به‌طور اساسی حمایت نمی‌شود.
مطالعات نشان می‌دهند که گرچه با سیاست‌های موجود، از آموزش سواد اطلاعاتی به‌طور اساسی حمایت نمی‌شود، اما آموزش سواد اطلاعاتی در مدارس الزامی است. البته اجرای آن در عمل، به‌علت فقدان برنامه‌های مناسب برای توسعه حرفه‌ای معلمان و استادان بدون همکاری با افراد دیگر، نظیر کتاب‌داران مدارس ابتدایی، بسیار دشوار خواهد بود.
نتایج نظرسنجی از مدارس نیوزیلند نشان می‌دهد، اکثر معلمان نیاز خود را به توسعه حرفه‌ای برای برآوردن نیاز اطلاعاتی در برنامه درسی احسـاس می‌کنند. با این حال، معلمان از راهبرد‌های برآوردن نیازهای اطلاعاتی، یا تشخیص مهارت‌های کاربرد اطلاعات و یادگیری مبتنی بر منابع، شناخت کمی دارند.
ژاپن
در ژاپن، اینوو17 و همکارانش (1997). بر نیاز به تجدید نظر در برنامه‌های درسی و ارتقای سواد اطلاعات تأکید کردند. آن‌ها خاطرنشان ساختند، سواد اطلاعاتی به همان اندازه خواندن، نوشتن، و محاسبه کردن، یکی از ضرورت‌های اساسی برای زندگی دانش‌آموزان و دانشجویان در جامعه اطلاعاتی پیشرفته است. همچنین آنان برضرورت ایجاد اخلاق در زمینه کاربرد اطلاعات تأکید کردند. موییر18 و همکارانش (2001) اشاره کردند، سواد اطلاعاتی در وزارت آموزش‌وپرورش ژاپن از چهار عنصر تشکیل شده است:
é توانایی قضاوت19 (ارزیابی)، انتخاب، سازمان‌دهی، و پردازش اطلاعات و ایجاد اطلاعات و ارتباطات؛
é شناخت ویژگی‌های جامعه اطلاعاتی و تأثیر اطلاعات بر جامعه و انسان؛
é تشخیص اهمیت اطلاعات و مسئولیت در قبال اطلاعات؛
é شناخت اساس علوم اطلاعات، یادگیری مهارت‌های اطلاعاتی پایه، و کار با ابزار و وسایل اطلاعاتی (به‌خصوص رایانه).
سنگاپور
در سنگاپور، دولت در حال تبلیغ برای ساخت جامعه‌ای مبتنی بر دانش است تا با الزامی کردن آمادگی همه افراد برای کار در محیطی اطلاعاتی، آن‌ها از همه مهارت‌های حل مسئله برخوردار و به سواد اطلاعاتی مجهز شوند و در توسعه اقتصادی کشور مشارکت کنند. در سنگاپور، مهارت‌های اطلاعاتی در دوره‌های ابتدایی و متوسطه براساس مصوبات وزارت آموزش به دانش‌آموزان تعلیم داده می‌شوند. این امر ابتدا به‌عنوان اقدامی آزمایشی در سال 1987 آغاز شد و سپس به سرعت گسترش یافت. در سال 1996، با همکاری معلمان و کتاب‌داران، حاصل اجرای پروژه‌های مشارکتی گروه‌های پشتیبانی کتابخانه در مدارس ابتدایی به چاپ رسید و در سال 1997، «سواد اطلاعاتی و رهنمودهای سواد اطلاعاتی» ، به‌عنوان اثری حاوی مطالب تکمیلی، انتشار یافت.
کانادا
راسل20(2004) از طریق یک مطالعه موردی، سواد اطلاعاتی در وزارت آموزش‌وپرورش «اونتاریو» کانادا، و سیاست‌گذاری برنامه درسی در این زمینه برای پیش‌دبستان تا پیش‌دانشگاه را بررسی کرد. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد، اولویت مالی وزارتخانه «کتاب‌دار معلم» است و بر استاندارسازی آزمون سواد اطلاعاتی تأکید می‌شود. زیرا تأثیر مشخصی بر توسعه سواد اطلاعاتی دارد. وضعیت کنونی کتابخانه‌های مدارس کانادا بر سیاست‌گذاری تأثیر دارد. زیرا کتاب‌داران مورد حمایت دولت هستند. و کتاب‌دار معلم‌های آموزش دیده قادرند اهداف آموزشی را برآورده کنند. سیاست کنونی در زمینه سواد اطلاعاتی تقویت‌کننده محیط یادگیری براساس دسترسی مناسب و عادلانه به مهارت‌های اطلاعاتی است.