روش‌های تحلیل آماری پیشرفته (دو جلد)
نویسنده: دکتر ذبیح‌الله صدفی
ناشر: سطر و قلم
(تلفن: 33741896-024 ـ 09122416005)
تحقیقات کمّی روشمند در حوزه علوم اجتماعی، بدون آشنایی با روش‌های تحلیل آماری میسر نیست. دبیران علوم اجتماعی، با داشتن شوق و انگیزه بالا برای پژوهش، با چنین روش‌های آماری کمتر آشنا هستند.
دکتر ذبیح‌الله صدفی، استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان که پیش از این کتاب‌های «تاکتیک‌های خاص تحقیق» و «مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی» از وی منتشر شده، اخیراً مجموعه‌ای را با عنوان «روش‌های تحلیل آماری پیشرفت» به دانش‌پژوهان و علاقه‌مندان به این حوزه تقدیم کرده که حاصل مطالعات و تجربیات وی در تحقیق و تدریس در این زمینه است.
این مجموعه در دو جلد تألیف و تدوین شده است. جلد اول کتاب بیشتر صبغه نظری دارد و مؤلف ابتدا زیر بحث روش‌شناسی تحقیق به طرح مباحثی در زمینه تعریف و انتخاب جامعه آماری، جمعیت نمونه، روش‌های نمونهگیری، تعریف مهندسی و عملیاتی، متغیرها و ابزارهای سنجش و پردازش داده‌ها پرداخته است. کتاب در ادامه انواع روش‌های تحلیل آماری یافته‌های تحقیق و آزمون‌های آماری را شرح داده و در انتها نیز نمونه‌هایی از پرسش‌نامه‌های تحقیق در پیوست‌های کتاب ارائه شده است.
جلد دوم کتاب بیشتر جنبه کاربردی دارد و مؤلف طی آن به کاربرد تحلیل‌های آماری در موارد خاص پرداخته است. در فصل اول کاربرد آزمون‌های تی‌استیودنت، ضریب هم‌بستگی، تحلیل واریانس، تحلیل تمایز، رگرسیون، کای، کولموگروف اسمیرنوف، کراسکال، ویلکاکسون و فرید من تشریح شده است.
فصل دوم به کاربرد تحلیل‌های آماری در تکنیک‌های گوناگون تحقیق اختصاص دارد. در این فصل مؤلف کاربرد تکنیک‌های تحلیل شبکه، بحث گروهی، کنش، تمایز، تحلیل گفتمان، تحلیل محتوا و نیز کاربرد تحلیل روش کیو را شرح داده است. در انتهای کتاب نیز نمونه‌هایی از پرسش‌نامه ارائه شده است.
در پیشگفتار کتاب آمده است:
آمار به‌عنوان یک موضوع علمی، امروزه شامل مفاهیم و روش‌هایی است که در تمام پژوهش‌هایی که مستلزم جمع‌آوری داده‌ها به‌وسیله یک فرایند آزمایش، مشاهده، استنباط، و تجزیه و تحلیل هستند، اهمیت بسیار دارد. آمار هنر و علم جمع‌آوری، تعبیر و تجزیه و تحلیل داده‌ها و استخراج تعمیم‌های منطقی در مورد پدیده‌های تحت بررسی است.
برای مثال، کاربرد آمار در زمینه‌های زیر قابل توجه است:
- در برنامه‌های تربیتی و آموزشی: برنامه‌ای تربیتی و آموزشی که برای انواع متقاضیان (نظیر: دانش‌آموزان، دانشجویان، کارگران، گروه‌های اقلیت، ...) در بسیاری از زمینه‌ها طرح می‌شوند، دائماً مورد بررسی، ارزیابی و اصلاح قرار می‌گیرند تا سودمندی آن‌ها برای جامعه افزایش یابد. برای کسب اطلاع از کارایی برنامه‌های مختلف در مقایسه با یکدیگر، ضرورت دارد که داده‌هایی درباره موفقیت‌ها یا رشد مهارت افرادی که برنامه در مورد آن‌ها اجرا می‌گردد، گردآوری شود.
- در تحقیقات اقتصادی و اجتماعی: در بسیاری از قلمروهای جامعه‌شناسی، اقتصاد و علوم سیاسی، مطالعاتی در زمینه‌های مربوط به رفاه اقتصادی گروه‌های قومی گوناگون، هزینه‌های مصرف‌کنندگان در سطوح مختلف درامد و نظرات گوناگون هنگام وضع یک قانون و زمینه‌هایی نظیر این‌ها انجام می‌گیرد. این مطالعات نوعاً برمبنای داده‌هایی صورت می‌پذیرند که از راه مشاهده یا مصاحبه با نمونه‌ای از افراد به‌دست می‌آیند. این نمونه‌ها معمولاً به وسیله روش‌های آماری از کل جامعه‌ای که قلمرو مطالعه را تشکیل می‌دهند، انتخاب می‌شوند. سپس این داده‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند و تعبیراتی از موضوع مورد نظر به عمل می‌آید.
- در فرایند تبلیغات و بازاریابی: با گسترش صنایع گوناگون و بحث بازار رقابتی در قرن حاضر، بسیاری از صنایع به‌دنبال یافتن روش‌هایی در شناسایی بازار و خواسته‌های مشتریان به‌طریق علمی شده‌اند. نتایج حاصل همواره با استفاده از مطالعات آماری روی مشتریان و یا مراکزی که مشتریان با آن‌ها در ارتباط هستند، صورت می‌پذیرد. برای مثال، یک شرکت تولیدکننده پودر لباس‌شویی پس از تحقیق درباره میزان فروش فروشگاه‌های یک منطقه سهم فروش پودر لباس‌شویی خود را در می‌یابد. پس از اعمال تبلیغات جدید و به فاصله زمانی مناسب، این‌کار مجدداً صورت می‌گیرد و سهم افزایش فروش بررسی می‌شود. یا در همین مقوله، برای کسب اطلاع از اینکه در تولید مایع ظرف‌شویی آیا از لحاظ مصرف‌کنندگان، بین بوی اسانس لیمو با توت‌فرنگی تفاوتی وجود دارد، با تعداد معینی مصاحبه می‌شود که در نتیجه ممکن است اکثر مصرف‌کنندگان رایحه اسانس لیمو و تعداد اندکی رایحه اسانس توت‌فرنگی را ترجیح دهند.
حرکت جوامع مختلف در جمعیت
توسعه اقتصادی و اجتماعی، پیشروی گسترده به‌سوی کمّی شدن داده‌ها و اطلاعات را نشان می‌دهد. لذا به‌نظر می‌رسد، در بسیاری از حرفه‌ها و شغل‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها به اندازه‌گیری‌های عددی و داده‌های آماری بستگی دارد. از این‌رو داده‌های آماری تنها شامل اعداد نیستند، بلکه اعداد خود حامل اطلاعاتی در مورد یک سیستم مشخص هستند و احتیاج دارند که در سیستم مربوطه تفسیر شوند. با توجه به این رشد در استفاده از داده‌ها، نیاز و تقاضا برای استفاده از روش‌های تحلیل آماری پیشرفته به بهانه‌های گوناگون احساس می‌شود، مثلاً:
- ارائه و تولید داده‌های آماری قابل اعتماد.
- تجزیه و تحلیل داده‌های آماری به‌منظور شفافیت و وضوح معنای آن‌ها.
- ارائه استنتاج‌های عملی از داده‌های آماری.
بدین ترتیب به‌نظر می‌رسد، محقق با استفاده و کاربرد روش‌های تحلیل آماری پیشرفته، می‌تواند به‌صورت بهینه از توانایی‌های کمّی، مهارت‌های برقراری ارتباط بین متغیرهای تحقیق برای تبیین روش‌شناختی مسائل و مشکلات موجود در جامعه استفاده کند. لذا محقق با استفاده از کاربرد روش‌های تحلیل آماری پیشرفته و اشراف بر روش‌های نمونهگیری، جمع‌آوری داده‌ها، و نظارت بر اجرای مطالعه، می‌تواند به‌صورت علمی به پردازش داده‌ها و استنتاج نتایج تحقیق بپردازد. بنابراین استفاده از روش‌های تحلیل آماری پیشرفته، یک قابلیت کاربردی در تحقیق است که بر مبنای آن محقق می‌تواند به توانایی‌های زیر نائل آید:
1. توانایی فکر کردن منتقدانه در مورد استدلال‌ها با به کار بردن آمار به‌عنوان سند یا مدرک.
2. قابلیت خواندن و تفسیر داده‌ها و قابلیت فهم آنچه که خوانده می‌شود.
3. توانایی فهم و تفسیر آمارهایی که مخاطبان در زندگی روزمره با آن‌ها سروکار دارند.
4. توانایی استفاده صحیح از آمار توسط همه مخاطبان در گروه‌های مختلف جامعه.
در واقع از آنجا که در بهره‌مندی از روش‌های تحلیل آماری پیشرفته، محقق بر تصمیم‌گیری‌ها با استفاده از آمار به‌عنوان سند و مدرک تمرکز می‌کند، لذا به‌نظر می‌رسد، هدف محقق عمدتاً در طراحی رابطه بین متغیرهای تحقیق جلوه‌گر می‌شود تا پاسخ دادن به سؤالات و مسائل تحقیق. در صورتی که محقق با تکیه بر روش‌های تحلیل آماری پیشرفته در تلاش است، با طرح سؤالات تحقیق، فرضیه‌های منطقی (اعم از فرضیه‌های رابطه‌ای یا جهت دار)، و آزمون فرضیه‌ها به نتایج و پیشنهادات کاربردی دست یابد. بنابراین، با استفاده از روش‌های تحلیل آماری پیشرفته محقق می‌تواند:
- تفاوت بین رابطه معمولی و رابطه علت و معلولی را از یکدیگر تشخیص دهد.
- تفاوت بین عبارت نسبت دادنی را از عبارت نسبت داده شده، تشخیص دهد.
- داده‌های آماری قابل اعتماد و دارای اعتبار را (براساس براورد حجم نمونه، جمعیت نمونه و شیوه‌های نمونهگیری) به جامعه آماری تعمیم دهد.
- برداشت درستی از کاربرد روش‌های تحلیل آماری پیشرفته به مخاطبان بدهد.
از آنجا که عملکرد اصلی روش‌های تحلیل آماری پیشرفته، تبیین آمار توصیفی و استنباطی داده‌های آماری است، لذا محقق سعی دارد، ضمن ارزیابی وضعیت موجود متغیرهای تحقیق، به تجزیه و تحلیل روابط ممکن (مداخله‌گر/ کاذب/ منکوب/ تعدیلی) بین متغیرهای تحقیق نیز بپردازد. اما آنچه که در این میان مهم به‌نظر می‌رسد، شکل و نحوه ارائه محتوای تحقیقات است. در واقع این کتاب، در قالب یک سناریوی مستدل و منطقی، در تلاش است مخاطبان را به درک و استفاده کاربردی داده‌ها و یافته‌های آماری، مجاب کند، تا از این طریق کاربران بتوانند پا‌به‌پای محقق به تبیین روش‌شناختی تحقیق نائل آیند. لذا محقق با تکیه بر روش‌های تحلیل آماری پیشرفته می‌تواند مدعی باشد که اگر:
- «تحقیق» به منزله طرح یک جنگ (در مقابله با مسائل و مشکلات جامعه) شبیه‌سازی شود،
- «روش» حکم مدیریت راهبردی را در این جنگ خواهد داشت،
- «تکنیک» به مثابه استفاده کاربردی از نوع اسلحه مناسب در این جنگ،
- و «آمار»، بررسی و ارزیابی محقق برای ارائه معبر مطمئن و معتبر در رویارویی با این جنگ خواهد بود.
اما مسئله‌ای که در اینجا مطرح می‌شود، این است که شناخت چنین سناریویی به مراجعی نیاز دارد که به‌عنوان پشتوانه علمی، انگیزه‌ای برای کاربرد آکادمیک این کتاب در دانشگاه تلقی شود تا از این طریق پژوهشگران بتوانند در تبیین روش‌شناختی یک مسئله فرهنگی و اجتماعی، از آن به‌صورت بهینه بهره‌برداری کنند. بدین ترتیب این کتاب با چنین پشتوانه‌ای به‌صورت بهینه و مفید می‌تواند در راستای روش تحقیق پیشرفته (در حوزه‌های مدیریتی، پژوهش‌های رفتاری، روان‌شناسی اجتماعی، جامعه‌شناسی) و در ارتباط با درس‌های جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران، جامعه‌شناسی گروه‌های اجتماعی، جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، جامعه‌شناسی فرهنگی و جامعه‌شناسی سیاسی مورد استفاده دانش‌پژوهان گرامی قرار گیرد.