المپیاد زیست‌شناسی ایران در سال 1998 بنیادگذاری شد. در این سال این‌جانب به‌عنوان ناظر در نهمین المپیاد جهانی زیست‌شناسی در آلمان شرکت و تقاضای عضویت کشورمان را مطرح کردم. در سال 1999 نخستین تیم دانش‌آموزی ایران در دهمین المپیاد جهانی زیست‌شناسی که در شهر اوپسالا در سوئد برگزار می‌شد، شرکت کرد و از آن زمان تاکنون، دانش‌آموزان ایرانی همه‌ساله در این المپیاد که هر سال در یکی از کشورهای عضو برگزار می‌شود، شرکت کردند. بنابراین، المپیاد زیست‌شناسی ایران اکنون در آستانه بیستمین سالگرد تولد است.
بیستمین سالگرد، بهانه خوبی برای مرور و معرفی کارهای گذشته و نگاه به چشم‌اندازهای روبه‌روست. المپیاد زیست‌شناسی ایران از زمان تأسیس کوشیده است در فراسوی آزمون‌هایی که برگزار می‌کند، به‌عنوان جشنی علمی ـ آموزشی عمل کند؛ جنبشی برای ارتقای آموزش زیست‌شناسی در کشور. این جنبش برای رسیدن به مقصود، راه ساده‌ای انتخاب کرده است: معیارهایی از المپیاد جهانی زیست‌شناسی گرفته و خود را ملزم به رعایت آن‌ها کرده است. این معیارها از این قرارند:
• پرسش‌های آزمون‌ها نباید بر سنجش داده‌ها و دانش حفظ شده در ذهن دانش‌پژوهان متمرکز باشند و نباید مستقیماً از کتاب‌های منبع استخراج شده باشند.
• پرسش‌های دانش‌محور باید از دایره آزمون حذف شوند.
• تمرکز پرسش‌ها باید بیشتر بر استدلال، حل مسئله و درک و فهم باشد.
• رویکرد مؤثر بر آزمون‌ها باید زیست‌شناسی درهم‌تنیده باشد
• درهم‌تنیدگی درون رشته‌ای، یعنی ادغام موضوع‌های مختلف زیست‌شناسی و درهم‌تنیدگی بین‌رشته‌ای، یعنی ادغام موضوع‌های مختلف علوم تجربی و ادغام و درهم‌تنیدگی زیست‌شناسی، فیزیک، شیمی، علوم زمین و ریاضی باید در آزمون‌سازی غلبه داشته باشد.
برای بخش‌های عملی نیز این مهارت‌های ذهنی و دستی مورد توجه قرار دارند:
• مهارت‌های فرایندی
• مشاهده
• اندازه‌گیری
• رده‌بندی و گروه‌بندی
• کشف ارتباط‌‌ها
• محاسبه
• سازمان‌دهی و ارائه داده‌ها به‌صورت نمودار، جدول، چارت، دیاگرام یا عکس
• پیش‌بینی نتایج
• فرضیه‌سازی
• شناسایی و کنترل متغیرها
• آزمایش‌گری: طراحی آزمایش، انجام آزمایش، ثبت نتایج یا داده‌ها، تفسیر و نتیجه‌گیری
• ارائه نتایج عددی با دقت لازم
در این بیست سال کوشیده‌ایم این مواردِ مرتبط با آموزش زیست‌شناسی را در نظر بگیریم:
• ارائه تصویری کل‌نگر و بزرگ از زیست‌شناسی
• تأکید بر زیست‌شناسی تکاملی
• کل‌نگری به زیست‌شناسی به‌طور خاص و به علوم تجربی به‌طور عام.
نتیجه این نوع نگرش انعکاس گسترده آن در آموزش زیست‌شناسی کشور ما بوده است. نسل جدیدی از معلمان زیست‌شناسی که با این نوع نگرش کل‌نگر، استدلالی و مسئله‌محور کار می‌کنند، در این بیست سال روی کار آمده‌اند و به گسترش آموزش زیست‌شناسی کمک می‌کنند. معلمان بی‌شماری که اکنون به گسترش آموزش زیست‌شناسی در بخش‌های خصوصی و دولتی کشور مشغول‌اند، این نگرش را در تدریس و کلاس‌های درس خود در مدارس و آموزشگاه‌ها به‌کار می‌گیرند و توسعه می‌دهند.
نشان دادنِ تصویری بزرگ و کلی از جهان جانداران و تکیه و تمرکز بر ارتباط‌های درونی و بیرونی جانداران، زیست‌شناسی را به موضوعی جذاب و جالب برای دانش‌پژوهان تبدیل کرده است؛ به‌گونه‌ای که امروزه نسلی از دوست‌داران و عاشقان علم زیست‌شناسی در کشور ما پدید آمده است. شما می‌توانید در این روزها به‌راحتی تعداد بسیاری از این عاشقان علم زیست‌شناسی را در همین دور و بر خود بیابید. استادان و دانشجویانی که بدون چشم‌داشت مادی، شب و روز در تلاش بی‌وقفه برای برگزاری هرچه بهتر و باشکوه‌تر این بیست‌ونهمین المپیاد جهانی زیست‌شناسی در تهران هستند و داوطلبانه برای اعتلای علم زیست‌شناسی و آموزش آن شبانه‌روز فعالیت می‌کنند.
به‌علاوه، المپیاد زیست‌شناسی ایران باعث ترجمه و انتشار ده‌ها کتاب مرجع عمومی و اختصاصی در ایران به زبان فارسی شده است.
از سوی دیگر، نه‌تنها در کشور من، بلکه در سراسر جهان گروهی معتقدند که رقابت و مسابقه برای پیشبرد اهداف انسانی مناسب نیست و باعث خودخواهی و دیگرآزاری افراد جامعه می‌شود. در این مختصر نمی‌خواهم به تحلیل این گفتمان بپردازم؛ بلکه آن را به وقتی دیگر موکول می‌کنم.
در یک نظرسنجی مختصر، از بیش از صد نفر از دانشجویان، معلمان، استادان و کارشناسان آموزشی درخصوص نقش المپیاد زیست‌شناسی ایران در آموزش زیست‌شناسی در کشورمان پرسش‌هایی مطرح کردیم و 93 پاسخ دریافت کردیم.
پرسش نخست این بود: برخی معتقدند که المپیاد و مسابقه برای جامعه بشری زیانمندند. شما چه فکر می‌کنید؟ آن را زیانمند می‌دانید یا سودمند.
پاسخ چنین بود:
در پرسش دوم که خواستار اظهار نظر درباره اثرهای المپیاد زیست‌شناسی بر آموزش زیست‌شناسی در کشور شده بودیم، پاسخ‌هایی دریافت کردیم که می‌توانیم آن‌ها را در چند گروه خلاصه و دسته‌بندی کنیم:
المپیاد زیست‌شناسی کشور:
• نشان‌دهنده تصویری بزرگ و جامع از طبیعت است.
• باعث خودباوری دانش‌آموزان می‌شود.
• موجب تقویت و بروز شخصیت علمی فراگیران می‌شود.
• به دوست‌داران زیست‌شناسی انگیزه می‌دهد.
• باعث ایجاد و تحکیم دوستی میان علاقه‌مندان به این رشته می‌شود.
• سبب تقویت همکاری‌های علمی می‌شود.
• موجب گسترش افق‌های پیش روی دانش‌آموزان می‌شود.
• دانش‌آموزان تیزهوش را به هم نزدیک می‌کند.
• نسلی از دوست‌داران علم زیست‌شناسی را می‌پروراند.
و در پاسخ به پرسش سوم که پرسیده بودیم المپیاد زیست‌شناسی کشور چه زیان‌هایی برای آموزش زیست‌شناسی کشور دارد، این پاسخ‌ها را دریافت کردیم:
• رقابت: رقابت باعث آسیب دیدن دانش‌آموزان می‌شود. برخی دانش‌آموزان نمی‌توانند شکست خود را در رقابت‌ها تحمل کنند؛ بنابراین، دچار فشارهای عصبی می‌شوند.
• رقابت افراطی: بیم آن می‌رود پرسش‌های آزمون‌های المپیاد زیست‌شناسی ایران به‌گونه‌ای فزاینده پیچیده دشوارتر شوند و سبب رقابت افراطی بین دانش‌پژوهان شوند.
• نادیده گرفتن دانش‌آموزان عادی: دانش‌آموزان عادی که اکثریت را تشکیل می‌دهند نمی‌توانند در این مسابقه‌ها که خاص افراد تیزهوش است، شرکت و رقابت کنند.
نتیجه‌گیری
المپیاد زیست‌شناسی کشور می‌تواند به‌عنوان الگویی برای اصلاح برنامه‌های درسی زیست‌شناسی و سایر دروس قرار بگیرد. پرهیز از رقابت افراطی، مشارکت دادن دانش‌آموزان عادی در مسابقات مشابه از راه‌های ارتقای آموزش هستند.