مطلب زیر را خانم رویا برزگر پروانی سرگروه زیست‌شناسی منطقه 18 تهران در ارتباط با واژگان مصوب فرهنگستان و زبان و ادب فارسی ارسال کرده‌اند.
داستانک
مریم: خانم برزگر! به نظرم امروز «هپی» نیستید ...
من: درسته مریم جان، خوشحال نیستم. از تغییر واژه‌های علمی در کتاب درسی و تبدیل آن به واژه‌های بی‌مسما و نامرتبط ناراحتم.
لیلا: خانم، جنبه‌های «پوزیتیو» این قضیه را هم در نظر بگیرید. این لغت‌ها هم «فانه» هم «كول»؛ پس‌چهر و پیش‌چهر و ...
و یواشکی به چهره عصبی پریچهر نگاه می‌كند و با شیطنت، ولی آهنگین می‌گوید:
واااای پریچهر! شوخی كردم، «تیك ایت ایزی»!
مینا: خانم، ما هم با این واژه‌ها «اوكی» نیستیم. كتاب رو می‌خونیم و «دپرس» می‌شیم.
به نظرم باید لغات «ملوتری» انتخاب می‌شد. مثلاً، راكیزه خیلی خشنه ...
و من در این میان دارم فكر می‌كنم كه ای كاش فرهنگستان زبان و ادب فارسی لغات علمی را در كتاب‌های درسی رها می‌كرد و به داد زبان محاوره‌ای بچه‌ها می‌رسید! كاش ...
تکامل در کتاب دوازدهم
یكی از رویكرد‌های مجلات رشد، بررسی و نقد برنامه‌ها و كتاب‌های درسیمربوط، به منظور بهبود شرایط واوضاع آموزشی كشور بوده است. نوشته‌ایكه در پی می‌آید، از سوی دكترعطاكالیراد، پژوهشگر زیست‌شناسیتكاملی پژوهشگاه دانش‌های بنیادیبرای درج در این نشریه ارسال شده كه به نظر شما می‌رسد؛ در ادامه پاسخ بهمن فخریان مسئول تألیف كتاب‌های درسی زیست‌شناسی، عیناًدرج شده است. امید است مفید افتد.
سردبیر
اشاره
تألیف کتاب درسی در هر موضوعی وظیفه‌ای است سترگ، به‌ویژه وقتی برای تَک‌تَکدانش‌آموزان یک کشور الزامی باشد وکتابی جایگزین در دسترس نباشد. توصیفِ ویژگی‌های کتاب‌های نیکو برایآموزش زیست‌شناسی خود کاری دشواراست؛ اگرچه با وجود وفور کتب برجسته و به‌روز در این باب به زبان انگلیسی، قاعدتاً نیازی به ابداع دوباره چرخ وپی‌ریزی کتاب درسی در انزوا نخواهدبود. کتاب زیست‌شناسی پایه دوازدهماما، چنین تصوری را به چالش می‌کشد.با توجه به تخصص نگارنده این سطور، فقط به بررسی فصل 4 این کتاب می‌پردازم.
چگونه می‌توان کتاب تروتازه‌ای رابه نقد کشید؟ به نظرم منطقی‌ترین رویکرد،قیاس این کتاب با آنچه پیش از آن وجود داشت و نیز با کتبی درسی است که این کتاب ازآنان به عنوان منابع یاد کرده است.
در فهرست منابع کتاب زیست‌شناسی پایه دوازدهم منابعی چون زیست‌شناسی کَمبِل و رِیوِن به چشم می‌خورند و من سعی می‌کنم این معمای فصل چهارم کتاب زیست‌شناسی پایه دوازدهم را با اتکا به همین منابع و نیز کتابِ پیشینِ سالدوازدهم، حل کنم.
کتابِ پیشینِ دوازدهم، یعنی زیست‌شناسی پیش‌دانشگاهی، دارای دو فصل بود که مستقیماً به تبیین نظریه تکامل زیستی می‌پرداختند: فصل 4 و 5. این دو فصل در دل بخشی تحت‌عنوان «گوناگونی و تحول جانداران»قرار می‌گرفتند که خود تلاشی بودبرای ارائه تصویری کلی از پیدایش حیات و مبانی فرایندهای تکاملی و بوم‌شناختی. در کتاب تازه اما، ظاهراً فصل 4 بهتکامل می‌پردازد؛ از این رو می‌نویسم«ظاهراً» که صرفاً با نگاهی به‌عنوان این فصل -«تغییر در اطلاعات وراثتی»- بهمخیله هیچ زیست‌شناسی خطور نمی‌کند که این فصل با چنین عنوانی به‌نوعی به بررسی نظریه تکامل می‌پردازد.
تفاوت رویکرد نویسندگان کتاب جدید و کتاب پیشیندر صفحه 54 عریان می‌شود؛ فصل 4کتاب پیشین، همانند بسیاری از روایت‌های تحسین‌برانگیز، پیدایشنظریه تکامل را با دنبال کردن سفر کشتی بیگل و بینش مالتوس در باب رشد منابع غذاییدر برابر رشد جمعیت به خواننده معرفی می‌کرد؛ در حالی که در کتاب جدید تمامی تاریخچه تکامل به مربعی تحت عنوان«بیشتر بدانید» رانده شده که در آن اندیشه‌های ابوریحان بیرونی، داروین و والاس ذکر شده‌اند. غیر از غلط بودن این دعوی (پاتریک مَتیو نظریه انتخاب طبیعی را پیشاز داروین مطرح کرده بود و خود داروین نیز از او در مقدمه چاپ ششم کتاب «منشأ گونه‌ها» یاد می‌کند)، کتاب جدید در مقایسه با فصل 4 کتاب پیشین، که به اثر عمیق اصولمبانی زمین‌شناسی چارلز لایل بر اندیشهداروین در پیشنهاد قوانین عمومی برای تبیین جهان زنده می‌پردازد، حتی حوصله بحث در باب چگونگی علم‌ورزی را ندارد، چه رسد به «اتلاف وقت» برای توصیف چگونگی شکل‌گیری نظریه‌ای علمی.
شکل 1. برگرفته شده از کتاب بیولوژیک کمبل، ویراست 11، ص 489
در گفتار دوم فصل 4، تحت عنوان «جمعیت در حال تعادل»، مفاهیممهمی چون «رانش دگره‌ای»، «شارشژن»، «آمیزش غیرتصادفی» و حتی «انتخاب طبیعی» فهرست‌وار و بدون توضیح قابل‌قبولیبیان می‌شوند. برخی توصیف‌های آن عملاً بی‌معنی هستند. به عنوان مثال، اثر آمیزش غیرتصادفی بر تعادل جمعیتی که بهسادگی با یک جدول قابل توضیح است، به گره‌ای کور بدل می‌شود. درتوصیف انتخاب طبیعی بار دیگر به «پادزیست‌ها» و مقاومت باکتری‌هانسبت به این عوامل اشاره می‌شود،همانند ابتدای صفحه 53. چنین مثالی از مقاومت باکتری را می‌توان، با ارائه یک یا دو نمودار، به ابزاری برای توضیح تغییر فراوانیدگره‌ها در جمعیت و اثر انتخاب طبیعیتبدیل كرد؛ اما این مثال دود می‌شودو به هوا می‌رود.
شکل 2. برگرفته شده از کتاب بیولوژیک کمبل، ویراست 11، ص 492
اگر نظری به فصل تکاملی یکی از منابع کتابجدید زیست‌شناسی پایه دوازدهم، یعنیبیولوژی کَمبِل، بیفکنیم، بیشتر متعجب خواهیم شد. واحد 4 ویراست 11 کتاب کَمبِلسراسر به تکامل می‌پردازد و در طی 4فصل مبانی نظریه تکامل را تبیین می‌کند.قاعدتاً انتظار نمی‌رفت کتاب زیست‌شناسی دبیرستان چنین حجمی را به تکامل زیستیاختصاص دهد؛ اما بررسی روش نویسندگان کَمبِل راه‌گشاست. در فصل 22، برای توضیح دیدگاه داروین مبنی بر «پیدایش همراه باتغییر»، نویسندگان کَمبل، همانند کتاب زیست‌شناسی پیشین، از سفر بیگل و انتخاب مصنوعی سود می‌برند و با تبیین انتخاب مصنوعی در کلَم، بینش داروین را در رابطه با پدیدارشدن گونه‌ها توصیف می‌کنند. در همین فصل و باز هم همانند کتاب پیشین،لَختی به ارائه شواهد موجود در تأیید نظریه تکامل گذرانده می‌شود. در فصل 23 مبانی ژنتیک جمعیت بیان می‌شود و تعادل هاردی-واینبرگ، که در کتاب جدید به گونه‌ای مبهم و بدون اشاره به هاردی یا واینبرگ بیانمی‌شود، بسط داده می‌شود. حتی اگر در تألیف کتاب تازه زیست‌شناسی 3، مسئله محدودیت کاغذ برای فصل 4 مطرحبود، می‌شد تمامی تعادل را در قالباین یک تصویر نشان داد (شکل 1).
«رانش دگره‌ای» را نیز می‌شد به تبعیتاز کَمبِل به شیوه‌ای واضح نشان دادو دست به دامان گوی‌های درون بطرینشد که به‌سختی قابل شمارش‌اند و بیشتر اثر گلوگاهی1 را به تصویر می‌کشند تا مفهوم عمومی «رانش دگره‌ای» (شکل 2).
ضرورت نگارش ویراستی تازه از کتاب درسی زیست‌شناسی چیست؟ عموماً ویراست‌های تازه کتب زیست‌شناسیعمومی، چون کَمبل و رِیوِن و امثالهم، در هر ویراست مطالب را به شیوه‌ای گویاتر و با مثال‌های واضح‌تر بیان می‌کنند. در خصوص فصل4 ویراست جدید کتاب زیست‌شناسی پایه دوازدهم باید گفت که نه تنها این فصلمنعکس‌کننده کیفیت منابع خود نیست،بلکه در قیاس با کتاب پیشین نیز چنین است. ساختار روایی این فصل بیشتر به جزوه‌ای براساس فصلی از یک کتاب درسی می‌ماند و همانند یک جزوه بدون هیچ نتیجه‌گیری منطقی به اتمام می‌رسد. با تأکید روزافزون بر مفهومی‌تر شدن مباحث زیست‌شناسیکه در کشور ما نیز با رواج المپیاد زیست‌شناسی برجسته‌تر شده، چنینفصل بی‌شاخ و دم و بی‌روحی در باب مهم‌ترین مبحث زیست‌شناسی نوین،زیست‌شناسی تکاملی، عمیقاً ناامید‌کننده است. دردناک اینکه دانش‌آموزان جایگزین رسمی برای این اثر ندارند و بایدبرای فهم تکامل زیستی به ترجمه‌هایکتاب‌های زیست‌شناسی عمومی فرنگی متوسل شوند.
فصول مرتبط با تکامل زیستی در کتاب پیشین زیست‌شناسی به عنوان «مقدمه‌ای مبسوط بر شکل‌گیرینظریه تکامل» قلمداد شده بود که در تضاد با چگونگی تدریس تکامل توسط همسایگان مابود2. اگر هدف از نگاشتن چنین فصلی در باب تکامل، همسان‌سازی ما با کشورهای همسایه، چون عربستان سعودی و ترکیه بوده است، بایدگفت که موفقیتی عظیم نصیب شده است.
پی‌نوشت‌ها
1.bottleneck
2.Elise Burton. 2010. Science, Religion and the State: Teaching Evolution in theMiddle East. Honor’s Thesis, Department of Middle Eastern Studies, UC Berkeley.
پاسخ بهمن فخریان
در ارتباط با نظر نگارنده مطلب فوق، چندنكته بیان می‌شود:
1. كتاب‌های درسی از منابعی مانند كمبل و ریون به‌عنوان مرجع استفاده می‌كنند.ممكن است فقط یك شكل، یك خط یا پاراگراف مطلب برداشت شده باشد. قرار نیست با رویكردیكه كتاب مرجع نوشته شده است كتاب درسی دانش‌آموزی تألیف شود.
2.كتاب‌هایی مثل كمبل و ریون با حجمی بیش از 1000 صفحه یك برنامه زیست‌شناسی عمومی را دنبال می‌كنند كه ممكن است دانش‌آموزانیا دانشجویان بخش كوچكی از آن را در یك ترم یا سال تحصیلی مطالعه كنند و در هیچكشوری حتی نصف آن هم در طول دوران تحصیل تدریس نشود.
3. اكثریت دبیران زیست‌شناسی كه كتاب پیش‌دانشگاهی دوره قبل را در كلاس تدریس كرده‌اند به این نكته اشاره می‌كنند كه مباحث مطرح شده در فصول 3 تا 5 برای معلم و دانش‌آموز چالش‌برانگیز بوده و سؤالاتی را در ذهن دانش‌آموزان ایجاد می‌كرد كهبسیاری از دبیران پاسخگوی آن نبوده و گاهی این چالش به خانواده‌ها و... هم كشیده می‌شد.
4. هدف از فصل4 در مقدمه و ادامه آن به خوبیمشخص شده است و در یك جمله تغییر در اطلاعات وراثتی و اثر آن بر فرد، جمعیت و گونهاست. به اهداف جزئی این فصل در كتاب راهنمای معلم اشاره خواهد شد.
سه گفتار این فصل یعنی تغییر در ماده وراثتی-تغییر در جمعیت و تغییر گونه‌ها به‌صورت خلاصه و دانش‌آموز‌پسند نوشته شده و نتیجه‌گیری مناسبی هم دارد.
5. شورای برنامه‌ریزی گروه و مؤلفان كتاب با توجه به بازخوردهایی كه در سال‌های گذشته از طرف دبیران- اولیاء و سازمان‌های گوناگون به این دفتر رسیده بود تصمیم بهنوشتن این فصل را به این صورت گرفته‌اند و لزومی به بیان نظریه‌هایی كه صحت و سقم آن‌هانیز اثبات نشده است، ندیده‌اند؛ درعین حال كه با مثال‌هایی به چگونگیایجاد تغییر در جمعیت‌ها و گونه‌ها اشاره شده است. مثلاً در مورد انتخاب طبیعیصحبت شده و مثال‌هایی از آن آمده كهدانش‌آموز و دبیر شاهد آن هستند،مثل مقاوم شدن باكتری‌ها.
6. دبیران و اساتید زیست‌شناسی ممكن است با دید زیستی خود بسیاری از نظریاترا قبول داشته و به توضیح و تفسیر آن بپردازند؛ اما بسیاری از افراد در جامعه ماكه كتاب درسی را مشاهده می‌كنند ایننظریات را جور دیگری تفسیر می‌كنند.بنابراین به نظر شورای برنامه‌ریزیگروه زیست لزومی به آوردن این نظریات در كتاب درسی دوره متوسطه نیست و به اصطلاحسری كه درد نمی‌كند را چرا بادستمال ببندیم.
7. اگر با وجود این مطلب خلاصه در كتاب دانش‌آموز علاقه‌ای به آن نشان داد دبیران و اساتید آن‌ها را راهنمایی تا از منابع دیگر استفاده كنند و اگر علاقه‌ای به مباحث زیست‌شناسی در سطح گسترده‌ترپیدا كرد در مقاطع بالاتر به‌ویژهدر دانشگاه آن را ادامه می‌دهد.
8. در مورد استفاده از منابع عمومی فرنگی كهدر مقاله به آن اشاره شده، درست است ما منابع فارسی در بسیاری از زمینه‌ها كم داریم. اساتید محترمی كه زبان به نقد می‌گشایند همت نمایند از همین منابعی كه نام می‌برند استفاده و منابع فارسی قابل استفاده برایدانش‌آموزان و دانشجویان را تولیدنمایند.
9. مسئله حجم كتاب‌های درسی امروزه در همه مجامع مطرح است و یكی از عوامل مهم محدود‌كننده كتاب‌های درسی به‌ویژه در پایهدوازدهم است كه دانش‌آموز در پایانسال با امتحان نهایی و كنكور هم مواجه است. در كتاب‌هایی مثل كمبل و ریون چنین محدودیتی ندارند یعنی اگر هر كدام از اینكتاب‌ها به جای 2000 صفحه 5000 صفحههم بنویسند ایرادی به آن وارد نیست اما به كتاب‌های 124، 156 و 124 صفحه‌ای متوسطه دوم اعتراض است كه چرا حجم كتاب‌ها این‌قدر زیاد است. درحالی كه بنده، شما و بسیاری از همسالانمان كتاب‌های بیش از 250 صفحه‌ایزیست‌شناسی را خوانده‌ایم.
10. نویسنده مقاله در خصوص همسان‌سازی با كشورهای همسایه پیش‌فرض‌های خود را ارائه كرده است. در ارائه مطالب كتاب درسی نظرات افرادسازمان‌های كشور مورد توجه قرار می‌گیرد ولی دلیلی برای همسانی با كشورهای همسایهوجود ندارد. در ضمن هدف فصل 4 بررسی نظریه تكامل هم نبوده است.
11. از آنجا كه رشته تخصصی نویسنده زیست‌شناسی تكاملی است چندان بعید نیست كه ایشان تمایلبه پرداختن مشروح به تكامل در كتاب درسی داشته باشند ولی كتاب زیست‌شناسی دوازدهم طبق چارچوب و رویكرد طراحی‌شده برای آن، در حد ممكن به تكامل پرداخته است.