تاثیر مصرف سیگار بر حس بویایی

چکیده

سیگار یکی از ابزارهایی است که شخص با مصرف آن احتمال بروز انواع بیماری‌ها، سرطان‌ها و در نتیجه مرگ تدریجی را در خود افزایش می‌دهد. اگرچه عادت سیگارکشیدن در میان بعضی مردم دیده می‌شود، ولی تأثیر آن بر حس بویایی به وضوح مشخص نشده است. هدف از این پژوهش بررسی اثر مصرف سیگار بر عملکرد بویایی بود. این آزمایش علمی با شرکت 10 نفر از افراد سیگاری و 10 نفر غیرسیگاری که همگی در محدوده سنی 18تا 45 سال بودند، انجام شد. افراد سیگاری مورد آزمایش به طور متوسط به مدت 5 سال و حداقل روزی15 نخ سیگار استعمال می‌کردند. این آزمایش با استفاده از10 نوع رایحه متفاوت در3 مرحله با غلظت مشخص از عصاره‌های مختلف انجام شد. نتایج به دست آمده ازطریق محاسبات با روش آماری تصادفی خوشه‌ای، نشان داد که گروه مورد آزمایش از نظر آزمون بویایی با در نظر گرفتن متغیر مخدوش‌کننده سیگار به‌طور معناداری نمرات پایین‌تری از گروه شاهد کسب کردند و توان تشخیص رایحه توسط افراد سیگاری در مقایسه با افراد غیرسیگاری  به میزان 21 درصد کمتر است.

مقدمه

طبق تحقیقات سازمان جهانی بهداشت در کره زمین در هر ‌٨ ثانیه یک نفر به علت استعمال دخانیات جان خود را از دست می‌دهد. به حس بویایی حس تشخیص رایحه نیز گفته می‌شود که یکی از حواس پنجگانه ماست. حس بویایی، نوعی حس شیمیایی است که همراه با چشایی در تشخیص طعم و مزه غذاها شرکت می‌کند و به وسیله آن، واکنش‌های مختلف رفتاری سازمان داده می‌شود (حائری روحانی 1382). انسان قادر است انواع مختلف بوها را از یکدیگر تشخیص دهد. با وجود این، توانایی حس بویایی انسان در مقایسه با سایر حیوانات چشمگیر نیست (ایروانی، محمود و خداپناهی، محمدکریم 1384). از طرفی حس بویایی، ناشناخته‌ترین حس‌ها نزد انسان است و این مسئله به‌طور عمده ناشی از این واقعیت است که احساس بویایی، پدیده‌ای ذهنی است و به سادگی در حیوانات پست‌تر قابل مطالعه نیست ( گایتون، آرتور، چاپ سوم 1387).

انسان می‌تواند هزاران نوع بو را از هم تشخیص دهد؛ ولی در زمینه تقسیم‌بندی بوها، تاکنون توفیق چندانی حاصل نشده است. محققان برخی از بوها را به عنوان بوهای اصلی طبقه‌بندی کرده‌اند که بوی گل، بوی عطر، بوی مشک، بوی کافور، بوی عرق، بوی تعفن و بوی سوزاننده از آن جمله‌اند. هر یک از این بوها دارای ترکیب شیمیایی مخصوصی هستند. اکثر بوها ترکیبی از بوهای اصلی است که یکی از انواع بوها در آن بیشتر است (ایروانی، محمود و خداپناهی، محمدکریم. 1384).

حس بویایی بر خلاف اهمیت زیادی که در رشته گوش و حلق و بینی و عصب شناسی بالینی دارد، اغلب در طب بالینی نادیده گرفته شده است. دلیل اصلی آن فقدان روش‌های سریع، ساده و معتبر آزمون بویایی است. در طول دو دهه گذشته چندین آزمون بویایی معرفی شده که تنها تعداد کمی از آن‌ها موفقیت‌آمیز بوده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان آزمون تمیز بویایی دانشگاه پنسیلوانیا ( (UPSI را نام برد(Doty RL, Shaman P, Kimmelman.1984).

اخیراً یک آزمون بویایی جدید در کشور آلمان توسط کوبال و هیومر صورت گرفته است که به صورت تجاری تحت عنوان اسنیفن استیکس ارائه شده است

(Kobal G, Hummel T, Sekinger B,1996.) (Hummel T, Sekinger B,1997.)

اسنیفن استیکس ابزار انتشار رایحه است که شبیه خودکارهایی با قلم باریک عمل می‌کند. باتری اسنیفن استیکس شامل سه بخش آستانه رایحه(OT)، هویت رایحه(OI) و تمیز رایحه (OD) است. (Kobal G, Hummel T, Sekinger B, 1996)

اخیراً این آزمون در اروپا بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. اگرچه مدارک کافی دال بر اثر مواد شیمیایی مختلف بر حس بویایی وجود دارد، ولی تأثیر سیگار بر نقش‌های بویایی بحث بسیار مهمی است که به صورت کامل و مؤثر مورد تحقیق قرار نگرفته است (Hastings L, Miller M.2003).

در روش سنتی، تحقیقات روی تأثیر دخانیات اساساً روی آستانه حساسیت متمرکز شده و هیچ اطلاعاتی دال بر توانایی افراد سیگاری برای تشخیص و تمیز رایحه‌ها در دسترس نیست (Hastings L, Miller M.2003).

از آنجا که سیگار کشیدن نوعی همه‌گیری جهانی است، تحقیقات بیشتر و جامع‌تری در زمینه اثرهای احتمالی آن بر حس بویایی مورد نیاز است.

بویایی، پدیده‌ای ذهنی است و به سادگی در حیوانات پست‌تر قابل مطالعه نیست

مواد محرک حس بویایی در غلظت کم، موجب درک بو و آگاهی از وجود مواد بودار می‌شود؛ ولی برای تشخیص نوع بو، باید غلظت آن افزایش یابد؛ بدین جهت، بین آستانه ادراک و آستانه تشخیص بویایی، براساس غلظت مواد بودار تفاوت وجود دارد (ایروانی، محمود و خداپناهی، محمدکریم، 1384).

 ارتباط حس بویایی با دستگاه کناری، اهمیت مؤلفه هیجانی این حس را آشکار می‌کند، ولی اهمیت جنبه‌های زیست‌شناختی این ارتباط با هیپوتالاموس هنوز مشخص نیست. تحریک مدار بویایی نقش عمده‌ای در راه‌اندازی فرایند تولیدمثل دیگر پستانداران ایفا می‌کند. مشخص شده که سلول‌های بویایی تحت تأثیر هورمون‌های استروئید (جنسی) قرار دارند. در انسان برخی از مواد معطر به پاسخ‌های حفاظتی(عطسه، سرفه و تهوع) و پاره‌ای دیگر مانند آمونیاک، منجر به قطع تنفس می‌شود. بوی خوش نیز در برقراری تعامل بین انسان‌ها مؤثر است ( گایتون، آرتور؛ فیزیولوژی پزشکی، 1384).

تاکنون مشخص نشده است که سلول‌های بویایی چگونه تحریک می‌شوند. برخی معتقدند بوهای مختلفی که به صورت گاز درمی‌آیند، با مواد گیرنده‌های بویایی ترکیب می‌شوند. برخی دیگر بر این عقیده هستند که چون بدن انسان گرما را به صورت اشعه مادون قرمز یا ماورای بنفش منتشر می‌کنند، بر این اساس بوهای مختلف بخش‌های مختلفی از طیف‌ مادون قرمز یا ماورای بنفش را جذب می‌کنند و به این ترتیب، تمیز بوها امکان‌پذیر می‌شود (ایروانی، محمود و خداپناهی، محمدکریم. 1384).

انسان می‌تواند هزاران نوع بو را از هم تشخیص دهد؛ ولی در زمینه تقسیم‌بندی بوها، تاکنون توفیق چندانی حاصل نشده است

بویایی در بسیاری از جانوران، محرک رفتارهایی خاص مانند جفت‌یابی، قلمروسازی و قلمروداری، اعلام آماده‌باش و تهاجم است. اغلب گونه‌های جانوران در دوره‌ها و شرایط خاصی، مواد بوداری به نام فرومون در محیط زندگی خود رها می‌کنند که به صورت پیک شیمیایی در جانوران دیگر اثر می‌کنند و باعث بروز تغییرات فیزیولوژیک در بدن آن‌ها می‌شوند و رفتارهای خاصی را پدید می‌آورند. مثلاً، در بسیاری از پستانداران بوی یک جنس از طریق اثر در هیپوتالاموس و هیپوفیز پستاندار متعلق به جنس دیگر باعث تسریع در بلوغ می‌شود ( گایتون، آرتور؛ فیزیولوژی پزشکی1384).

 فقدان حس بویایی در حیوانات موجب اختلال فرایند تولیدمثل می‌شود. در کاهش حس بویایی فرد در ادراک پاره‌ای از مواد معطر یا در همه کیفیت‌ها دچار مشکل می‌شود. گاهی انسان بدون علت عضوی دچار اختلال حس بویایی می‌شود که به توهم بویایی مشهور است. در مواردی ناتوانی درک مواد بدون علت عضوی در اثر اختلال زبان و کاهش هوش پدید می‌آید (خداپناهی، محمدکریم. 1383).

هدف از این تحقیق بررسی تأثیر سیگار نه تنها بر آستانه بویایی، بلکه برای تشخیص و تمیز قدرت بویایی روی جمعیت مورد آزمایش است. اثبات فاکتورهای خطرناک برای مشخص کردن مشکلاتی که در دستگاه بویایی آن‌ها در مقایسه با افراد غیر سیگاری بر اساس مقدار و طول مدت کشیدن نیازمند تحقیقات گسترده‌تری است.

فرضیه

توان تشخیص رایحه توسط افراد سیگاری در مقایسه با افراد غیرسیگاری کمتراست.

مواد لازم برای آزمایش

• طعم‌های دارچین، گل سرخ، لیمو، اسطوخودوس، موز، سرکه، سیب، پرتقال، چاشنی لوبیای جوشانده
• 30 عدد لوله آزمایش
• 3 عدد پایه لوله آزمایش
• 10 نفر شرکت کننده سیگاری. این10نفر باید به مدت  5 سال مداوم حداقل روزی 10 نخ سیگار کشیده باشند.
• 10 نفر افراد غیرسیگاری
• 1 عدد چشم بند
• شیرآب
• 10 عدد سرنگ

مواد محرک حس بویایی در غلظت کم، موجب درک بو و آگاهی از وجود مواد بودار می‌شود

روش آزمایش

• برای این آزمایش علمی مقدار متغیر مستقل درواقع  میزان تمرکز روی 10رایحه است و متغیر وابسته میزان تشخیص شدت رایحه توسط افراد است؛ به طوری که از افراد شرکت‌کننده خواستار استشمام 3 نمونه از رایحه‌های مختلف موجود درلوله‌های آزمایش شدیم. متغیرثابت تعداد رایحه‌های استفاده شده و مقدار عطر ریخته شده در لوله‌های آزمایش است.
• محلول چاشنی‌های دارچین/ رز/ لیمو/ اسطوخودوس/ موز/ سیب و پرتقال، و سرکه و سس لوبیای جوشانده را می‌توانید از فروشگاه‌ها خریداری کنید.
• برای هر رایحه 3 لوله آزمایش با عناوین 1و2و3  تهیه می‌کنیم.
• با استفاده از سرنگ‌های جداگانه برای هر عطر،50 میلی لیتر از اولین عطر را داخل لوله آزمایش شماره 1 و  25 میلی لیتر به داخل لوله آزمایش شماره 2 و 10 میلی لیتر داخل لوله آزمایش شماره 3 ریخته شد. 25 میلی لیتر دیگر آب داخل لوله آزمایش شماره 2 و 40 میلی لیتر آب داخل لوله شماره 3 ریخته شد.
• به اولین شرکت کننده با چشم‌های بسته 3 لوله آزمایش را که دارای اولین ماده است می‌دهیم و اگر می‌خواهیم تشخیص دهیم که کدام لوله آزمایش دارای شدت و غلظت عطر بیشتری و پس از تشخیص او آن لوله را ثبت می‌کنیم و آزمایش فوق را برای 9 رایحه بعدی نیز انجام می‌دهیم.
• مورد شماره 5 را برای 9 نفر شرکت کننده سیگاری تکرار می‌کنیم. 10 نفر شرکت کننده سیگاری که جواب درست دادند را در جدول زیر ثبت می‌کنیم.
• موارد 5 و 6 را به همین ترتیب روی افراد غیرسیگاری انجام می‌دهیم و نتایج را ثبت می‌کنیم. نتایج مشاهده شده تعداد پاسخ‌های صحیح توسط افراد غیرسیگاری را بیشتر از افراد سیگاری نشان داده است.

بحث و نتیجه‌گیری

حس بویایی حسی است که در گذشته نادیده گرفته شده است. دلیل آن فقدان علاقه در آزمایش‌های بویایی در طب بالینی است. این امر منجر به ناهماهنگی‌ها و محدودیت در دسترس قرار گرفتن بعضی از آزمایش‌ها شده فقدان اطلاعات و زمان لازم برای انجام آزمایش است. این شرایط اخیراً تغییر یافته و علاقه‌مندی برای انجام آزمایش‌های بویایی مشاهده شده است. یافته‌های اساسی این تحقیق نشان داد که سیگار به صورت زیان‌باری روی توانایی‌های بویایی افراد تأثیر گذاشته است. روشی که مربوط به بررسی طول زمان و میزان مصرف سیگار است، باعث تغییرات اساسی در سیستم بویایی افراد شده است. پایه‌های زیستی برای کاهش توانایی بویایی در افراد سیگاری واضح نیست. این تحقیق نشان داده است که در معرض سیگار قرار گرفتن یک تا دو بار در روز به مدت 6 تا 9 روز ممکن است سبب تغییرات آناتومی مخاط بویایی شود که شامل کاهش در تعداد و اندازه رگ‌ها و موهای بینی می‌شود. فرضیه‌ای که توان تشخیص رایحه توسط افراد سیگاری در مقایسه با افراد غیرسیگاری کاهش یافته درست بود. حس بویایی برای پذیرش ذائقه و طعم غذای خوب مهم است و می‌تواند به عنوان هشدار دهنده خطر استفاده شود. مثلاً اگر بوی گاز از اجاق یا بخاری استشمام شود، نشانه نقصی است که به ما وجود این اشکال یا خطر را به منظور جلوگیری از تلفات جانی و مالی گوشت زد می‌کند و به کمک ما می‌آید. عطر غذاها/ گل‌ها/ میوه‌ها و غیره، پس از ورود به سوراخ‌های بینی ما به وسیله سلول‌های حسی موجود در حفره بینی تشخیص داده می‌شود و این سلول‌ها سیگنال‌هایی به مغز به منظور تعیین نوع بو ارسال می‌کنند. امروزه عادت‌های استعمال دخانیات حساسیت بینی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و کسانی که به طور مداوم سیگار می‌کشند، قادر به تشخیص بعضی از عطرها نیستند و این تأثیر شرایط مشابه روی افراد جوان و پیر دارد. برای پذیرش طعم غذاهایی که ما می‌خوریم دو حس بویایی و چشایی هر دو لازم و ملزوم یکدیگرند. درواقع در درجه اول بوی غذاها از طعم آن‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. بنابراین، افرادی که دائم سیگار می‌‌کشند قادر به تشخیص بو و طعم غذا به اندازه افراد غیرسیگاری نیستند.

افرادی که دائم سیگار می‌‌کشند قادر به تشخیص بو و طعم غذا به اندازه افراد غیرسیگاری نیستند

پیشنهادها

می‌توان آزمایش فوق را با در نظر گرفتن جنسیت (زن/ مرد) انجام داد و به جای طعم‌های مختلف از عطر‌های مختلف استفاده کرد.

منابع

1.حائری روحانی، سیدعلی؛ فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، تهران، سمت، 1382، چاپ پنجم، ص 84.

2.ایروانی، محمود و خداپناهی، محمدکریم؛ روان‌شناسی احساس و ادراک، تهران، سمت، 1384، چاپ نهم، ص 110.

3.گایتون، آرتور؛ فیزیولوژی پزشکی، حوری سپهری، تهران، اندیشه رفیع، 1387، چاپ سوم، ص 666.

4.امامی‌میبدی، محمدعلی؛ آناتومی، تهران، سماط، 1382، چاپ ششم، ص 197.

5.محمدکریم خداپناهی؛ محمود ایروانی. روان‌شناسی احساس و ادراک، چاپ ،10 سال 1385، ص 111 و 112.

6.خداپناهی، محمدکریم؛ روان‌شناسی فیزیولوژیک، تهران، سمت، 1383، چاپ دوم، ص 188.

7.Doty RL, Shaman P, Kimmelman CP, Dann MS. University of Pennsylvania Smell Identification Test: a rapid quantitative olfactory function test for the clinic. Laryngoscope 1984; 94: 176-178.

8.Kobal G, Hummel T, Sekinger B, et al. “Sniffin’Sticks”: screening of olfactory performance. Rhinology 1996; 34: 222-226.

9.Hummel T, Sekinger B, Wolf SR, et al. “Sniffin’Sticks”: olfactory performance assessed by the combined testing of odor identification, odor discrimination, and olfactory thresholds. Chem Senses 1997; 22: 39-52.

10.Hastings L, Miller M. Influence of environmental toxicants on olfactory function. In: Handbook of olfaction and gustation. 2nd ed. Edited by Doty R.L. Marcell Dekker (New York), 2003: 575-593.

11.Ahlstrom R, Berglund B, Berglund U, Engen T, Lindvall T.A comparison of odor perception in smokers, nonsmokers, and passive smokers. Am J Otolaryngol. 1987; 8: 1-6.

شهره سلیمی
دبیر زیست‌شناسی و کارشناس آزمایشگاه پ‍ژوهش‌سرای دانش‌آموزی محمدبن زکریای رازی ناحیه یک ری

زهرا شجایی، نرگس ترابی، زهرا دیاریدانش‌آموزان پژوهشگر عضو انجمن زیست‌شناسی از دبیرستان ابراهیم(ع)