اشاره
کاربرد ابزارها و نرم‌افزارهای متعددی که در زمینه آموزش و یادگیری طراحی شده‌اند، به‌ویژه در کلاس‌های درس، بر کمیت و کیفیت فرایند یادگیری و ایجاد جذابیت محتوا و مشارکت فعال دانش‌آموزان تأثیر جدی می‌گذارند. هر کدام از این ابزارها و نرم‌افزارهای آموزشی و کاربردی را می‌توان بر‌اساس قابلیت‌های متنوعی که دارند، برای رفع نقص‌ها و ضعف‌های پیش آمده در فرایند آموزش و بهبود راهکارها به‌کار برد. این نوشتار انعکاس تجربه‌ای در کلاس درس در زمینه طراحی آزمون‌های الکترونیک هوشمند و تعاملی مفاهیم زیست‌شناسی و اجرای آن در کلاس درس است که در موارد مختلفی چون «یادگیری مبتنی بر آزمون» بر یادگیری دانش‌آموزان مؤثر است و هم‌چنین نحوه طراحی آسان و سریع این آزمون‌های الکترونیک با استفاده از «نرم‌افزار آزمون‌ساز» در این نوشته برای استفاده معلمان زیست‌شناسی شرح داده شده است.
مسئله
با توجه به ضعف‌های موجود در آموزش مفاهیم زیست‌شناختی، ازجمله به علت حجم بالای محتوا و کمبود وقت کافی برای تدریس مناسب و کامل در کلاس درس، فرصت‌های یادگیری کافی برای انجام فعالیت‌های مهمی چون ارزشیابی تکوینی، به ویژه در مدارس روستایی وجود ندارد. از سوی دیگر، برای اجرای یادگیری بهتر، تنوع و جذابیت در ارائه محتوا و ارزشیابی و سنجش عملکرد دانش‌آموزان لازم است.
راه‌حل
با توجه به اینکه در مدرسه ما دو رایانه وجود دارد، تصمیم گرفتم برای تدریس مفاهیم بخش‌های مختلف درس زیست‌شناسی، آزمون‌های الکترونیک هوشمند و تعاملی به تعداد موردنیاز طراحی کنم تا با ویژگی‌هایی که دارند، در رفع ضعف‌های موجود و افزایش کیفیت روند یادگیری دانش‌آموزان مؤثرتر عمل کنند و دانش‌آموزان بتوانند درکلاس و در خانه از این آزمون‌ها برای یادگیری بهتر مفاهیم (یادگیری مبتنی بر آزمون) و دریافت بازخورد سریع و مناسب، استفاده کنم (شکل‌های ۱، ۲ و ۳).
این آزمون‌های الکترونیکی ویژگی‌های کاربردی جالبی برای کمک به یادگیری بهتر مفاهیم زیست‌شناسی و ارزشیابی و سنجش کامل‌تر در کلاس را داشتند از جمله:
۱. آزمون‌های هوشمند طراحی شده در همه رایانه‌های ویندوزی قابل اجرا بودند و با داشتن حجم بسیار پایین، هم‌چنین برای اجراشدن روی رایانه‌ها، به هیچ برنامه کمکی نیاز نداشتند.
۲. دانش‌آموزان در اجرای آزمون‌های الکترونیکی محدودیت زمانی و مکانی نداشتند و می‌توانستند در ساعات کلاسی و هم در خانه از آن‌ها برای آماده شدن در جلسات بعد (یادگیری مبتنی برآزمون) و یا امتحان‌های مشخص شده، استفاده کنند.
۳. یکی از قابلیت‌های مهم آزمون‌های الکترونیک این است که بعد از انجام هر آزمون، نتیجه آن به همراه بازخوردی مناسب (مشخص شده توسط معلم)، بلافاصله برای دانش‌آموز نمایش داده می‌شود و در صورت نیاز، نمرات آن‌ها توسط معلم ثبت می‌شود (شکل4).
گاه نیز برای افزایش تعامل وگفت‌وگوی دانش‌آموزان درباره مفاهیم و هم‌چنین ایجاد تنوع در نحوه ارزشیابی، دانش‌آموزان اقدام به انجام آزمون‌های الکترونیک گروهی(دونفره و...) می‌کردند (شکل‌های 5 و 6).
اثربخشی اجرای راه‌حل (استفاده از آزمون‌های الکترونیک)
استفاده از آزمون‌های الکترونیک در طول سال تحصیلی اثرهای مناسبی در تدریس و ارزشیابی‌های تکوینی و کلاسی دارد و کمک می‌کند تا بتوانیم در طول فرایند تدریس به آسانی و در عرض چند دقیقه، سنجش‌های کوتاه را به‌صورت فردی و یا گروهی اجرا کنم و با انجام مکرر آزمون‌ها توسط دانش‌آموزان، در کنار سایر روش‌های ارزشیابی و روش‌های تدریس، تفهیم مطالب بهتر و جذاب‌تر از طریق یادگیری مبتنی بر آزمون انجام گیرد. علاوه بر این‌ها، آزمون‌های الکترونیکی طراحی شده به علت داشتن ویژگی‌های جالبی مانند سوالات متعدد، اعلام فوری نتیجه بعد از هر آزمون، نمایش پاسخ‌نامه، قابلیت اجرا بدون محدودیت در هر زمان و مکان و غیره، برای دانش‌آموزان جذابیت زیادی دارد. هم‌چنین با انجام مکرر آزمون، سعی می‌کردند تا نمرات خود را بهبود ببخشند و اشتباهات خود را اصلاح کنند. اجرای گروهی(دو نفره یا بیشتر) آزمون الکترونیک در برخی مواقع، دانش‌آموزان را با ورود به گفت‌وگو و بحث کوتاه به چالش علمی می‌کشاند. البته، ذکر این نکته ضروری است که استفاده از آزمون‌های الکترونیک و تعاملی درکنار دیگر روش‌های ارزشیابی و سنجش و روش‌های تدریس می‌تواند نقش مؤثری در بهبود فرایند آموزش و یادگیری داشته باشد.
معرفی نرم‌افزار آزمون‌ساز هوشمند
آزمون‌های الکترونیک را با استفاده از نرم‌افزار « ادوانسد ای-لرنینگ»1 ایجاد کردم. این نرم‌افزار ویژگی‌های جالب و کاربردی برای معلم در جهت ایجاد سریع و آسان آزمون‌های الکترونیک تعاملی دارد که در ادامه ذکر می‌کنم:
۱. صفحه اصلی نرم‌افزار ساده است و به آسانی می‌توان از قالب‌های آماده و متنوع نرم‌افزار برای ایجاد انواع سؤال‌ها (چندگزینه‌ای، بله/ نه و غیره) انتخاب کرد (شکل۷).
۲. برای شروع آزمون می‌توان با کمک صفحه‌های آماده نرم‌افزار، راهنمای آزمون ایجاد کرد و نکات لازم را برای دانش‌آموزان نوشت تا بعد از مطالعه آن، آزمون را شروع کنند (شکل۸).
۳. درصفحه سؤالات به آسانی می‌توان با کلیک راست روی پرسش‌ها وپاسخ‌ها، تنظیمات مربوط به نوشتن متن سئوال، رنگ و اندازه متن و غیره را انجام داد و می‌توان درصورت لزوم، از تصاویر نیز استفاده کرد. این نرم‌افزار از زبان‌های مختلف از جمله فارسی پشتیبانی می‌کند (شکل۹).
4. از ویژگی‌های اصلی این نرم‌افزار آن است که می‌توان با کمک جعبه ابزاری که در صفحه نشان داده می‌شود، کارهای مختلفی مانند: افزودن سؤالات مختلف، افزودن تصویر و غیره را انجام داد. مثلاً، در تصویر زیر، مراحل اضافه کردن فیلم آموزشی و تدریس معلم شیمی به صفحه سؤالات نشان داده است (شکل ۱۰).
در هر قسم از آزمون‌ها و برای پرسش‌ها می‌توان از تصاویر و صداهای آموزشی برای افزایش کیفیت و جذابیت آزمون‌های الکترونیک در این نرم‌افزار استفاده کرد.
5. در پایانِ هر آزمون می‌توان با انتخاب یک صفحه آماده نتیجه آزمون و از طریق تنظیمات آن متن دلخواه نتیجه را مشخص کرد که وقتی توسط دانش‌آموزان روی دکمه «نتیجه آزمون» کلیک می‌شود، نتیجه آزمون را نمایش دهد (شکل۱۱).
در پایان
طراحی و آماده‌سازی آزمون‌های الکترونیک تعاملی برای مفاهیم زیست‌شناختی، به نگارنده کمک کرد تا با توجه به مشکلات و ضعف‌های موجود در کلاس، مانند زمان کم، حجم زیاد مطالب و غیره بتواند در کنار دیگر روش‌های ارزشیابی و سنجش، اقدام به اجرای سریع و آسان آزمون الکترونیکی بکند و با توجه به ویژگی‌های جالب و کاربردی نرم‌افزار، مانند تعاملی بودن آزمون و داشتن جذابیت دیداری و شنیداری برای دانش‌آموزان (ترکیب متن و صدا و تصویر و غیره)، اعلام فوری نتایج آزمون به دانش‌آموز و غیره، بخشی از ارزشیابی و سنجش‌های کلاسی را کامل‌تر کند و به دانش‌آموزان نیز بازخوردی از وضعیت یادگیری آن‌ها ارائه کند و هم‌چنین دانش‌آموزان بتوانند روند آموزشی را با «یادگیری‌های مبتنی بر آزمون» نیز طی کند.
طراحی و ایجاد آزمون‌های الکترونیک جذاب و با کیفیت با کمک این نرم‌افزار آزمون‌ساز که در این مقاله معرفی شده، بسیار آسان و سریع است و همه معلمان زیست‌شناسی خواهند توانست با کمک آن، آزمون‌های هوشمند جذاب و مؤثری برای مفاهیم مد نظر ایجاد کنند.
پی‌نوشت‌ها
1. Advanced E-Learning Builder