دیباچه ای بر شناخت پرندگان آبزی و کنار آبزی ایران

افشین دانه ‌کار

اسما رافعی

اشاره

تنوع زیستی هر سرزمین از منابع گران‌بهای آن به‌شمار می‌رود. نگه‌داری و غنا بخشیدن به تنوع زیستی یکی از اولویت‌های محیط زیستی هر سرزمین است. کاهش تنوع زیستی به معنی نابودی بوم‌سازگان و  مرگ و نابودی جانداران آن است. از این رو، لازم است همه شهروندان نسبت به تنوع زیستی کشور و اهمیت  آن آگاه و هوشیارباشند؛ به‌ویژه معلمان زیست‌شناسی کشور که تلاشگر حفاظت ازتنوع زیستی‌اند.  

مقدمه

پرندگان را می‌توان از نظر وابستگی به زیستگاه به دو دسته خشکی‌زی و آبزی تقسیم‌بندی کرد. پرندگان آبزی از نظر تغذیه و زاد‌آوری وابستگی بسیاری به منابع آبی دارند و با محیط‌های آبی سازگارند. وابستگی پرندگان آبزی به منابع آبی برای تغذیه، آشیان‌سازی و زادآوری، پناه‌گرفتن و استراحت در گونه‌های مختلف متفاوت است. این دسته از پرندگان در طول زمان و در فرایند انتخاب طبیعی، تغییرات ریخت‌شناختی و فیزیولوژیک مختلفی برای سازگاری با محیط‌های آبی پیداکرده‌اند و به زیستگاه‌های متفاوت آبی وابسته شده‌اند.

پرندگان آبزی و کنارآبزی

پرندگان آبزی و کنارآبزی وابستگی بسیاری به بوم‌سازگان‌‌های آبی دارند. با ‌وجود این، هم در بوم‌سازگان‌‌های آب شیرین و هم شور، هم در پیکره‌های آب‌های داخل خشکی و هم در بوم‌سازگان‌‌های دریایی یافت می‌شوند و از نظر تغذیه از منابع مختلف آبزی بهره‌مندند. تعدادی از آن‌ها ماهی‌خوار، گـروهی گــیاه‌خـوار و شمـاری پلانکتون‌خـوارند.

پرندگان آبزی براساس وابستگی به پهنه‌های آب‌های شور یا شیرین نیز قابل‌تمایزند. تعدادی از آن‌ها تنها در آب‌های شیرین یافت می‌شوند، تعدادی تنها در پهنه‌های آبی شور، تعدادی در آب‌های شیرین تا لب‌شور، برخی در آب‌های شور تا لب‌شور و شمار اندکی نیز در همه پهنه‌های آبی، چه شور، چه شیرین و چه لب‌شور حضور دارند. شماری از پرندگان آبزی برای دستیابی به منابع غذایی و زادآوری مهاجرت می‌کنند که به آن‌ها پرندگان آبزی مهاجر گفته می‌شود. در میان این پرندگان، مرغابی‌سانان مهاجر آبزی (انواع قوها، غازها و اردک‌ها) مهم‌تر، فراگیرتر و شناخته‌شده‌ترند.

مراقبت از پهنه‌های آبی مختلف در مسیر مهاجرت پرندگان آبزی برای حمایت از زیستگاه‌ها و تجدید نسل این جانوران از اهمیت بسیاری برخوردار است. کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۱ توافقی جهانی و یک پیمان همکاری در این خصوص ایجاد کرده است. مطابق بررسی‌های صورت گرفته، انتخاب تالاب از سوی پرندگان مهاجر براساس وضعیت آب و هوایی مناسب، وجود منابع غذایی فراوان و امنیت تالاب صورت می‌گیرد. تالاب‌های ایران در جنوب غربی آسیا، زیستگاه ۱۸۵ گونه پرنده آبزی است. بررسی‌ها نشان داده‌اند که حدود ۱ تا ۴ میلیون پرنده مهاجر در پاییز و زمستان به تالاب‌های ایران مهاجرت می‌کنند و در میان انواع مختلف حاضر در تالاب‌ها، دریاچه‌ها و سواحل کشور، ۶۳ گونه جوجه‌آوری و مابقی زمستان و پاییز را در تالاب‌های کشور سپری می‌کنند. در حال حاضر، ۳۴ درصد تنوع پرندگان کشور به پرندگان آبزی تعلق دارد و ۱۰ درصد از پرندگان حفاظت‌شده کشور (۵۶ گونه) نیز از این دسته از پرندگان‌اند.

گروه‌بندی پرندگان آبزی و کنارآبزی

پرندگان آبزی و کنارآبزی را می‌توان براساس شکل رابطه با منابع آبی، به‌ویژه محل تغذیه و شکل غالب پرده‌های بین انگشتان پا به دو گروه اصلی آبزی و کنارآبزی تفکیک کرد.

پرندگان آبزی

همه پرندگان آبزی¹ پرده کاملی بین انگشتان دارند و روی آب، تغذیه و استراحت می‌کنند. این گروه ماهی‌خوار و یا گیاه‌خوارند (آب‌چر). ماهی‌خوارها ممکن است صرفاً در نواحی ساحلی و آب‌های کرانه‌ای دیده شوند. برخی نیز از منابع آبی تالاب‌ها و دریاچه‌های آب شیرین تغذیه می‌کنند. تعدادی از این پرندگان از منابع گیاهی پیکره‌های آبی تغذیه می‌کنند. با توجه به رژیم غذایی آن‌ها سازگاری‌هایی در آن‌ها شکل‌گرفته که از این سازگاری‌ها می‌توان به شکل پاها، نوع منقار، پاهای سازگار شده که توانایی تغذیه در آب، امکان شیرجه از سطح آب یا هوا برای گرفتن طعمه در آب را در گونه ایجاد کرده‌اند، اشاره کرد.

رژیم غذایی اصلی برخی پرندگان وابسته به آب متکی به ماهی است، این گروه ماهی را با حضور روی پیکره آبی (شیرجه یا شناوری بر سطح آب)، یا از طریق صید انتظاری در کنار پهنه آبی صید می‌کنند. دسته اول به سبب حضور در پیکره آبی پاهای تخصصی‌تری با پرده کامل بین پنجه‌ها دارند (مانند پلیکان و باکلان)، قوها و بسیاری از اردک‌های علف‌چر در این گروه قرار دارند و با توجه به چراکننده بودن (تغذیه از گیاهان) بهتر است به آن‌ها روی‌آب‌چر گفته شود. این دسته از پرندگان به سبب تنوع گیاهان آبزی در پیکره‌های آب شیرین، وابستگی و حضور بیشتری در بوم‌سازگان‌‌های آب شیرین نشان می‌دهند. برخی از پرندگان شکاری مانند عقاب ماهی‌گیر و عقاب‌های دریایی که از گونه‌های آبی شکار می‌کنند، جزء پرندگان آبزی محسوب نمی‌شوند.

پرندگان دریایی

پرندگان دریایی² ماهی‌خوار و همه‌چیزخوارند. اغلب روی پهنه‌های آبی پرواز می‌کنند و پس از شناسایی منابع آبزی به آب شیرجه می‌روند؛ مانند پرستوی دریایی و باکلان. گاهی نیز در ستون آب شنا می‌کنند و ماهی می‌گیرند. این پرندگان را می‌توان در سواحل و کرانه‌های دریاها، جزایر و دریاچه‌های بزرگ مشاهده کرد. اغلب جمعیت زیادی از آن‌ها بر فراز یا پیرامون شناورهای صیادی جلب نظر می‌کنند؛ پرندگان پرسروصدایی هستند و پروازهای نامنظم، درهم و توام با شیرجه‌های ناگهانی از آن‌ها سر می‌زند. از پرندگان دریایی ایران می‌توان به خانواده کاکایی‌ها³، خانواده پرستوهای دریایی⁴، خانواده کبوترهای دریایی⁵، خانواده پلیکان‌ها⁶، خانواده نوک‌سرخ‌ها⁷ و خانواده باکلان‌ها⁸ اشاره کرد.

- پرندگان آبزی ماهی‌خوار

پرندگان آبزی ماهی‌خوار به شیوه‌های مختلفی ماهی‌های پیکره آبی را صید می‌کنند که شیرجه سطحی، شیرجه عمیق، منقار کشیدن بر سطح آب، نوک‌زدن به حالت خنجری، دویدن بر سطح آب و نوک زدن از نمونه‌های آن است. ۱۱ درصد از پرندگان آبزی کشور به این گروه تعلق دارند و از نمونه‌های آن‌ها می‌توان به غواص‌ها، کشیم‌ها، ماهی‌خورک‌ها و اردک‌های ماهی‌خوار اشاره کرد.

- پرندگان روی‌آب‌چر

پرندگان روی‌آب‌چر⁹ گیاه‌خوارند و منابع گیاهی پیکره آبی را مورد استفاده قرار می‌دهند. این پرندگان اغلب روی سطح آب شناور می‌مانند و از گیاهان سطحی و گاه گیاهان و کف‌زیان بستر آب تغذیه می‌کنند. ۱۴ درصد از پرندگان آبزی کشور به این دسته تعلق دارند. قوها و همه اردک‌های روی‌آب‌چر در این گروه قرار دارند.

پرندگان کنارآبزی

پرندگان کنارآبزی¹⁰ گروه دیگری از پرندگان وابسته به آب‌اند که از منابع غذایی حاشیه پهنه آبی استفاده می‌کنند و اغلب در کنار تالاب‌ها و دریاچه‌ها دیده می‌شوند. منابع غذایی این دسته ممکن است در سطح یا ستون آب، سطح یا داخل بستر کرانه (سنگ، شن، ماسه، گل) وجود داشته باشد. این دسته از پرندگان یا کوچک‌جثه، چابک و پرحرکت و یا بلندقامت، کندرو و کم‌تحرک‌اند. در بین پنجه‌های خود نیم‌پرده دارند و از جثه مناسب برای حرکت بر بسترهای ماسه‌ای و گلی، منقار تخصصی برای تغذیه برخوردارند؛ برای نمونه:

- برخی منقار تخصصی برای تغذیه از داخل گل یا ماسه دارند؛ مانند گیلانشاه¹¹، آووست¹²، سلیم‌ها¹³؛

- برخی منقار تخصصی برای باز کردن صدف‌‌های دوکفه‌ای‌ها دارند؛ مانند صدف‌خور¹⁴؛

- برخی منقار مناسب برای غربال کردن آب‌ دارند؛ مانند کفچه‌نوک¹⁵؛

- برخی منقار تخصصی برای فیلتر کردن آب ‌دارند؛ مانند فلامینگوها¹⁶.

پرندگان کنارآبزی براساس نظام تغذیه و جثه به این دسته‌ها تقسیم‌ می‌شوند:

- پرندگان کنارآب‌چر

پرندگان کنارآب‌چر¹⁷ از پرندگان کنارآبزی علف‌خوار و چراکننده‌اند و از چمن‌زارهای حاشیه منابع آبی به‌عنوان چراگاه استفاده می‌کنند و عملاً کنارآب‌چر هستند. گردن این دسته از پرندگان از اردک‌ها درازتر، سه انگشت جلویی پا، پرده‌دار است و پاها تقریباً در وسط سطح شکمی قرار دارند تا حرکت روی زمین را برای آن‌ها آسان‌تر کند. روی زمین، در کنار اراضی باتلاقی و تالاب‌ها آشیانه می‌سازند و روی زمین چرا می‌کنند. از این‌ رو به آن‌ها کنارآب‌چر می‌گویند. ۴ درصد از پرندگان آبزی کشور کنارآب‌چر هستند، مانند غازها و اردک‌های غازنما (آنقوت¹⁸ و تنجه¹⁹).

- پرندگان علفزارهای تالابی

پرندگان علفزارهای تالابی²⁰ پرندگانی متوسط تا کوچک‌اند و پنجه‌ها و پاهای آن‌ها به‌گونه‌ای تخصصی‌شده که امکان حرکت و راه رفتن روی گیاهان آبزی و بسترهای پرگیاه را برای جانور امکان‌پذیر کنند. رژیم غذایی این دسته از پرندگان متکی به منابع گیاهی بوم‌سازگان‌های‌ آبی است که عمدتاً از حشرات بالغ، عنکبوت‌ها و بذر گیاهان است. ۷ درصد پرندگان آبزی کشور به این دسته مربوط می‌شود و از نمونه‌های آن‌ها می‌توان به خانواده یلوه‌ها²¹، طاووسک²²، چنگر نوک‌سرخ²³ و چنگر²⁴، خروس کولی سینه سیاه²⁵ اشاره کرد.

- پرندگان کنارآبزی بلندقامت²⁶

قامت بلند، بدن‌های کشیده و سرهای برافراشته از ویژگی‌های بارز این دسته از پرندگان آبزی است. از دیگر ویژگی‌های آن‌ها می‌توان به منقار بلند، گردن ‌دراز و پاهای کشیده اشاره کرد که امکان تغذیه از آب‌های کم‌عمق را برای آن‌ها فراهم می‌کند. انگشتان آن‌ها قوی و مناسب برای استقرار در بسترهای نرم و ناپایدارند تا قادر باشند تعادل پرنده را در زمین مرطوب حفظ کنند. پاهای بلند، پرنده را قادر می‌سازند از آب‌های کم‌عمق نیز تغذیه کند. ۱۲ درصد پرندگان آبزی به این دسته تعلق دارند و از نمونه‌های آن می‌توان به خانواده حواصیل‌ها²⁷، فلامینگوها²⁸، درناها²⁹ و خانواده لک‌لک‌ها³⁰ اشاره کرد.

پرندگان کرانه‌ای

پرندگان کنارآبزی‌ کرانه‌ای³¹، معمولاً در سواحل کم‌شیب شنی و ماسه‌ای و در موارد محدودی در کرانه‌های سنگی دیده می‌شوند و با توجه به جنس بستر کرانه (گلی، ماسه‌ای و سنگی)، رژیم غذایی متفاوتی دارند؛ ولی اغلب از بی‌مهرگان کف‌زی (دوکفه‌ای‌ها، شکم پایان، خرچنگ‌ها و کرم‌ها) تغذیه می‌کنند. به همین سبب تنوع منقار در آن‌ها زیاد است. از منقارهای باریک و بلند که مناسب تغذیه از داخل گل یا ماسه تا منقارهای کلفت و کوتاه که به کار باز کردن صدف‌ها می‌آیند، در این پرندگان دیده می‌شوند. منقار آن‌ها یا به‌صورت مستقیم یا به‌صورت منحنی شکل یافته است. اغلب جثه سبک و چابک دارند، کوتاه‌قامت و پرتحرک‌اند و با جابه‌جایی سریع روی کرانه‌های شنی و ماسه‌ای سواحل و لبه‌های آبی، مواد غذایی مورد نیاز خود را از سطح زمین و زیر رسوبات به دست می‌آورند. معمولاً در امتداد ساحل، پهنه‌های گلی، دریاکنارهای شنی‌ـ ماسه‌ای و کرانه‌های سنگی‌ـ صخره‌ای در حال جابه‌جایی، تغذیه و استراحت یافت می‌شوند. بیشتر آن‌ها به‌صورت گروه‌های کوچک در کرانه‌های ساحلی فعالیت می‌کنند. ۳۰ درصد از پرندگان آبزی به این گروه تعلق دارند و از نمونه‌های آن‌ها می‌توان به صدف‌خوار³²، آووست، سلیم‌ها³³ و آبچلیک‌ها³⁴، اشاره کرد.

وضعیت پرندگان آبزی ایران

مطابق آخرین مستندات موجود (کابلی و همکاران، ۱۳۹۵) در کشور بالغ بر ۵۴۵ گونه پرنده شناسایی‌شده است که از این تعداد ۱۹۵ گونه (۳۶%) وابسته به آب‌اند. از پرندگان وابسته به آب ۱۸۵ گونه (۳۴%) آبزی و ۱۰ گونه پرنده شکاری غیرآبزی، اما وابسته به بوم‌سازگان‌‌های آبی (شامل عقاب ماهیگیر، عقاب دریایی دم‌سفید، عقاب دریایی پالاس، عقاب خالدار بزرگ، کورکور سیاه، سنقر تالابی، سنقر تالابی شرقی، سنقر گندم‌زار، پیغو و ترمتای پاسرخ) هستند. ۶۴ درصد پرندگان کشور برای فعالیت‌های حیاتی اصلی خود (تغذیه، استراحت و زاد‌آوری) وابستگی تام به بوم‌سازگان‌‌های آبی ندارند.

پرندگان آبزی و کنارآبزی کشور متعلق به ۹ راسته، ۱۲ خانواده و ۸۳ سرده مختلف هستند. حساس‌ترین آرایه در این ‌بین به غواص‌شکلان و فلامینگوشکلان مربوط است که هرکدام تنها دربرگیرنده ۲ گونه از یک سرده و یک خانواده هستند. پس ‌از این دو راسته، کشیم شکلان و کبوتردریایی‌شکلان قرار دارند. از پرندگان متکی به آب کشور ۴۷% در شمار پرندگان آبزی و ۵۲% در گروه کنارآبزی قرار دارند.

پرندگان آبزی ایران نیز به این سه دسته قابل تفکیک است:

- پرندگان دریایی: ۴۵ گونه، ۲۴ درصد پرندگان آبزی کشور؛

- پرندگان آبزی ماهی‌خوار: ۲۰ گونه، ۱۱ درصد پرندگان آبزی کشور؛

- پرندگان روی آب‌چر: ۲۵ گونه، ۱۴ درصد پرندگان آبزی کشور.

پرندگان کنارآبزی کشور در چهار گروه زیر مشاهده می‌شود:

- پرندگان علف‌چر: ۷ گونه، ۴ درصد پرندگان آبزی کشور؛

- پرندگان کنارآبزی علفزار تالابی: ۱۰ گونه، ۵ درصد پرندگان آبزی کشور؛

- پرندگان کنارآبزی بلندقامت: ۲۲ گونه، 12 درصد پرندگان آبزی کشور؛

- پرندگان کرانه‌ای: ۵۵ گونه، ۳۰ درصد پرندگان آبزی کشور.

پرندگان آبزی کشور به سامانه‌های آبی مختلفی از نظر شوری، وابسته‌اند. ۲۸% وابسته به منابع آب شیرین تا لب‌شور، ۵۹% به منابع آب‌شور و لب‌شور و ۱۳% در همه منابع آبی با شوری‌های مختلف حضور دارند.

پرندگان آبزی کشور درجات حفاظتی مختلفی از منظر طبقه‌بندی‌های ملی و بین‌المللی دارند. در حال حاضر ۳۰٪ از پرندگان آبزی کشور دارای درجات حفاظتی هستند. مطابق با طبقه‌بندی گونه‌های حفاظتی کشور ۷ گونه (۱۲%) متعلق به گروه در معرض خطر انقراض، ۴۲ گونه (۷۵% ) متعلق به گروه حمایت‌شده‌اند. همچنین مطابق درجات حفاظتی IUCN، ۳ گونه (۵%) متعلق به گروه CR (بحرانی یا در بحران انقراض)، ۲ گونه (۳%) متعلق به گروه EN (در خطر انقراض)، ۴ گونه (۷%) متعلق به گروه VU (آسیب‌پذیر) و ۹ گونه (۱۶%) متعلق به گروه NT (نزدیک به تهدید) هستند. همچنین از پرندگان آبزی کشور، ۴ گونه (۷%) ضمیمه I کنوانسیون منع تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض³⁵ یاCITES³⁶ و ۶ گونه (۱۰%) متعلق به ضمیمه II این کنوانسیون هستند. همچنین از میان پرندگان آبزی کشور، ۱۶ گونه (۹%) بیش از یک عنوان حفاظتی دارند. در این میان، پلیکان خاکستری، عروس غاز، اردک سرسفید، درنای سیبری و گیلانشاه خالدار با سه عنوان حفاظتی از بیشترین پشتوانه حفاظتی برخوردارند و نسبت به دیگر پرندگان آبزی حساس‌تر محسوب می‌شوند. گیلانشاه خالدار و درنای سیبری هم در طبقات ملی و هم در طبقات IUCN بالاترین درجه حفاظتی را در میان پرندگان آبزی کشور به خود اختصاص می‌دهند. پس از این دو پرنده می‌توان به عروس غاز، اردک سرسفید و پلیکان خاکستری به‌عنوان حساس‌ترین پرندگان آبزی حفاظتی کشور اشاره کرد.

سهم پرندگان آبزی از نظر تنوع گونه و گوناگونی در کشور حائز اهمیت و توجه بسیار است. حمایت و حفاظت از این تنوع و جمعیت‌های آن‌ها در پیکره‌های آبی طبیعی و مصنوعی آبی‌ـ دریایی کشور اصلی‌ترین اقدام در مدیریت پایدار جمعیت پرندگان آبزی محسوب می‌شود. شناسایی تالاب‌هایی که از بالاترین وابستگی پرندگان آبزی برخوردارند و تضمین کمیت و کیفیت آب آن‌ها از مهم‌ترین رویکردهای مدیریت زیستگاه پرندگان آبزی کشور محسوب می‌شود که به آموزش برای توانمندسازی مشارکت همگانی و پایش پیوسته نیازمند است.

پی‌نوشت‌ها

1. Waterbirds

2. Sea birds

3. Laridae

4. Sternidae

5. Procellariidae

6. Pelecanidae

7. Phaethontidae

8. Phalacrocoracidae

9. Surface feeding birds

10. Waders

11. Limosa limosa

12. Recurvirostra avosetta

13. Charadriidae

14. Haematopus ostralegus

15. Platalea leucorodia

16. Phoenicopteridae

17. Grazing birds

18. Tadorna ferruginea

19. Tadorna tadorna

20. Marsh birds

21. Rallidae

22. Porphyrio porphyrio

23. Gallinula chloropus

24. Fulica atra

25. Vanellus spinosus

26. Tall wading birds

27. Ardeidae

28. Phoenicopteridae

29. Gruidae

30. Ciconiidae

31. Shoreline birds

32. Haematopus ostralegus

33. Charadriidae

34. Charadriidae

35. کنوانسیون منع تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض، در سال ۱۹۷۳ برای برخی از گونه‌های در خطر انقراض در برابر بهره‌برداری بی‌رویه از طریق کنترل و برقراری محدودیت‌هایی در تجارت (صادرات و واردات) آن‌ها در واشنگتن به تصویب رسید که دارای یک مقدمه، ۲۵ ماده و ۳ ضمیمه است و هم اکنون ۱۶۰ کشور به عنوان عضو رسمی دارد. کشور ایران در سال ۱۳۵۵ به عضویت این کنوانسیون درآمد و مرجع ملی آن سازمان حفاظت محیط زیست است. گونه‌ها برحسب اهمیت و درجه قریب‌الوقوع بودن انقراض در یکی از فهرست‌های سه‌گانه ضمائم درج و تجارت آن‌ها طبق مقررات تحت کنترل قرار می‌گیرد:

ضمیمه ۱: تمام گونه‌های در معرض خطر انقراض را در برمی‌گیرد و تجارت این دسته از گونه‌ها تحت کنترل شدید قرار دارد تا بقای آن‌ها بیشتر به خطر نیفتد. صدور مجوز برای این گونه‌ها تنها در شرایط خاص انجام‌پذیر است.

ضمیمه ۲: گونه‌هایی را در بر می‌گیرد که چنانچه تجارت آن‌ها تحت کنترل و نظارت جهانی قرار نداشته باشد، به‌زودی در خطر انقراض قرار خواهند گرفت.

ضمیمه ۳: دربرگیرنده گونه‌هایی است که هر کشور متعهدی به علت وضعیت خاص برخی از گونه‌ها در قلمرو ملی علاقه‌مند به اعمال مقررات کنوانسیون برای این گونه‌هاست و برای کنترل آن‌ها به همکاری‌های جهانی نیازمند است.

36. CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, Washangton, 1973.

منابع

1. بهروزی‌راد، بهروز. ۱۳۷۱. مطالعه جامعه پرندگان منطقه حفاظت شده حرا. گزارش درخت و دریا. سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ۹۶ص.

2. بهروزی‌راد، بهروز. ۱۳۸۷. فرهنگ پرندگان آبزی خلیج فارس. سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ۱۵۶ص.

3. کابلی، محمد؛ منصور علی آبادیان، محمد توحیدی‌فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی، کیس روزلار. ۱۳۹۵. اطلس پرندگان ایران. سازمان حفاظت محیط زیست، ۶۱۴ ص.

4. منصوری، جمشید. ۱۳۹۲. راهنمای پرندگان ایران. انتشارات کتاب فرزانه، تهران، ۵۲۸ ص.

5. Ramsar convention, AEWA Waterbird Conservation Award for David Stroud, 28 October 2005. https://www.ramsar.org/news/aewa-waterbird-conservation-award-for-david-stroud.

6. Székely, Tamás, John D. Reynolds, and Jordi Figuerola. 2000. Sexual Size Dimorphism In Shorebirds, Gulls, And Alcids: The Influence Of Sexual And Natural Selection. 54(4): 1404-413.

7. G.C. Boere, C.A. Galbraith and D.A. Stroud (2006). "Waterbirds around the world" (PDF). Joint Nature Conservation Committee.

8. Szekely, T., R. P. Freckleton, and J. D. Reynolds. "Sexual Selection Explains Rensch's Rule of Size Dimorphism in Shorebirds." Proceedings of the National Academy of Sciences (2004): 12224-2227.

9. Levinson, John M., and Somers G. Headley. Shorebirds: The Birds, the Hunters, the Decoys. Cornell Maritime Press, 1991.‏