در کتب علوم تجربی پایه‌های هفتم و هشتم در سال تحصیلی 93ـ 92
اگر کودکان‌مان را دوست می‌داریم، باید کره زمین را دل‌سوزانه دوست بداریم و آن را متنوع و زیبا به آیندگان وا‌نهیم، تا آنان بتوانند در یک روز گرم بهاری در 10 هزار سال آینده در دریایی از علف صلح را حس کنند، ببینند که زنبوری به دیدار گلی می‌آید، آوای خوش پرنده‌ای را در آسمان بشنوند و خوشی زنده بودن را دریابند.
هیوا یلیتس
چکیده
این پژوهش به‌منظور بررسی میزان توجه به آموزش‌های زیست‌محیطی موجود در کتاب‌های علوم تجربی پایه‌های هفتم و هشتم، یعنی پایه‌های اول و دوم متوسطه اول صورت گرفته است که در سال تحصیلی ۹۳-۹۲ تدریس می‌شود.
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، فراوانی کل مفاهیم موجود در این کتاب‌ها در ارتباط با آموزش مسائل زیست‌محیطی و حفاظت از آن 611 است که از این مجموع 379 مورد مربوط به کتاب علوم تجربی پایه هفتم و ۲۳۲ مورد مربوط به کتاب علوم تجربی پایه هشتم است. از ۳۷۹ مورد مربوط به علوم تجربی پایه هفتم، 137 مورد مربوط به بُعد تصویر، 36 مورد مربوط به بُعد پرسش و 206 مورد مربوط به بعد متن است. به‌طورکلی طبق نتایج به‌دست‌آمده از این تحقیق میزان توجه به مفاهیم زیست‌محیطی و آموزش آن در کتاب به بعد (تصویر، پرسش و متن) 02/ 62 درصد است. میزان تأکید به مسائل زیست‌محیطی از بعد تصویر در کتاب علوم تجربی پایه هفتم 14/36 درصد و پرسش 49/9 % و متن 35/54% است. از مجموع موارد موجود در کتاب علوم تجربی پایه هشتم (232 مورد) ۹۵ مورد مربوط به بعد تصاویر و 22 فراوانی مربوط به بعد پرسش و 115 فراوانی مربوط به بعد متن است به‌طورکلی میزان توجه به مسائل زیست‌محیطی و آموزش آن در کتاب علوم تجربی پایه هشتم 97/37% است. با توجه به نتایج تحقیق، میزان توجه به آموزش مسائل زیست‌محیطی در کتاب علوم تجربی پایه هشتم از بعد تصویر 94/40%، پرسش 48/9% و متن 56/49 % است. اگر هر12 پیام زیست‌محیطی را در یک صفحه قرار دهیم، از 137 صفحه کتاب علوم تجربی پایه هفتم تقریباً 31 صفحه (24% ) و از کتاب علوم تجربی پایه هشتم تقریباً 20 صفحه(15%) به محیط‌زیست و مسائل آن اختصاص یافته است که در مقایسه با حجم کل کتاب مطلوب نیست. دیگر نتایج نشان می‌دهند که میزان توجه به مسائل زیست‌محیطی و آموزش آن در کتاب هفتم بیشتر از کتاب هشتم است. با توجه به تعداد کل پیام‌های زیست‌محیطی دو کتاب (611 پیام) کتاب هفتم 03/62 % پیام‌ها و کتاب هشتم 7/37 % به خود اختصاص می‌دهد. طبق یافته‌های این تحقیق به راه‌های حفاظت از محیط‌زیست در این دو کتاب توجه جدی نشده است و این مسئله توجه مؤلفان و برنامه‌ریزان کتب درسی را می‌طلبد که محتوای کتاب‌ها را مورد بازنگری قرار دهند.
کلیدواژه‌ها: آموزش محیط‌زیست، تحلیل محتوا، حفاظت محیط‌زیست، کتاب درسی.
هدف اصلی تحقیق
میزان توجه به مسائل زیست‌محیطی و آموزش و حفاظت از آن در محتوای کتاب‌های علوم تجربی پایه‌های هفتم و هشتم در سال تحصیلی 93-92.
روش تحقیق
در این پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شده است.
جامعه و نمونه آماری
جامعه و نمونه آماری این پژوهش عبارت‌اند از کلیه صفحات و محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی پایه‌های هفتم و هشتم در سال تحصیلی 93-92 که از طرف وزارت آموزش‌وپرورش تألیف، چاپ و منتشر شده است. همه محتوای مطرح شده در این دو کتاب که شامل پرسش، متن و تصویر است، در ارتباط با مباحث محیط‌زیست و حفاظت از آن مورد بررسی قرار گرفته است.
روش و ابزار جمع‌آوری اطلاعات
با بررسی هر یک از این دو کتاب، تمام متن، تصاویر و پرسش‌های هر درس مورد تحلیل قرار گرفته است تا میزان توجه هر کدام در ارتباط با مفاهیم آموزش و حفاظت از محیط‌زیست سنجیده شود.
روش تجزیه‌وتحلیل اطلاعات
در این تحقیق از آمار فراوانی و درصدگیری و رسم نمودار و جدول استفاده شده است. در این روش ابتدا فراوانی هر یک از متغیرها را به‌دست آوردیم، مجموع آن‌ها را با یکدیگر جمع کردیم و برای هر یک جمع کل را ارائه کردیم. به این صورت که در ابتدا مفاهیم مربوط به محیط‌زیست را در هر فصل پیدا کردیم و آن را در جدول مربوط به تصویر، متن و پرسش قرار دادیم و براساس جدول و آمار توصیفی مربوط به هر یک از سؤالات تحقیق، به بیان استنباط‌ها و تفسیر موارد براساس اهداف پیش‌بینی‌شده پرداختیم و نتایج نهایی در مورد هر یک از سؤالات پژوهش را نیز بیان کردیم.
طبق یافته‌های این تحقیق به راه‌های حفاظت از محیط‌زیست در این دو کتاب توجه جدی نشده است و این مسئله توجه مؤلفان و برنامه‌ریزان کتب درسی را می‌طلبد که محتوای کتاب‌ها را مورد بازنگری قرار دهند
یافته‌های تحقیق
بعد از تجزیه‌وتحلیل این دو کتاب، اطلاعات به‌دست‌آمده در جدول زیر ارائه شد. برای به‌دست آوردن میزان توجه به مفاهیم محیط‌زیست، فراوانی‌های مربوط به هر کتاب در ارتباط با میزان آموزش و توجه به مسائل زیست‌محیطی به‌طور جداگانه مورد تحلیل قرار گرفت و فراوانی آن‌ها از جنبه متن، تصویر و پرسش به دست آمد و فراوانی‌های مربوط به مفاهیم مورد تحلیل قرار گرفت و جمع آن‌ها نیز طبق هر کتاب در جداول مربوط به هر کتاب جداگانه به دست دادیم.
با توجه به نتایج دریافت شده از تجزیه‌وتحلیل جدول 1، کل فراوانی مفاهیم مربوط به آموزش و حفاظت زیست‌محیطی کتاب علوم تجربی پایه هفتم 379 است و از این تعداد 137 (14/36 %) فراوانی مربوط به بعد تصویر، 36 فراوانی (49/9%) مربوط به بعد پرسش و 206 فراوانی (35/54%) مربوط به بعد متن است.
با توجه به نتایج دریافت شده از تجزیه‌وتحلیل جدول2، کل فراوانی مفاهیم مربوط به آموزش و حفاظت زیست‌محیطی کتاب علوم تجربی پایه هشتم 232 است که از این تعداد 95 فراوانی (94/40%) مربوط به بعد تصویر، 22 فراوانی (48/9%) مربوط به بعد پرسش و 115 فراوانی (56/49%) مربوط به بعد متن است.
جدول 1. تجزیه‌وتحلیل مفاهیم زیست‌محیطی از بعد تصویر، متن و پرسش در کتاب علوم تجربی پایه هفتم سال تحصیلی 93ـ 92 دوره متوسطه اول
جدول 2. تجزیه‌وتحلیل مفاهیم زیست‌محیطی از بعد (تصویر، متن، پرسش) در کتاب علوم تجربی پایه هشتم سال 93ـ 92 دوره متوسطه اول
نمودار 1. مقایسه کتاب علوم تجربی پایه‌های هفتم و هشتم از بعد پیام‌های زیست‌محیطی (متن، تصویر و پرسش)
نمودار 2. مقایسه پیام‌های زیست‌محیطی کتاب‌های علوم تجربی پایه‌های هفتم و هشتم با توجه به کل پیام‌های دو کتاب
با توجه به نتایج دریافت شده از تجزیه‌وتحلیل جدول 1، کل فراوانی مفاهیم مربوط به آموزش و حفاظت زیست‌محیطی کتاب علوم تجربی پایه هفتم 379 است
پیشنهادهای کاربردی
- تشکیل یک کارگروه زیست‌محیطی در اداره کل هر استان که بر آموزش‌های زیست‌محیطی مدارس توجه، نظارت و پیگیری کند.
- ملاقات مداوم نماینده آموزش زیست‌محیطی سازمان با وزیر آموزش‌وپرورش برای رفع نقایص و هدایت برنامه‌های آموزشی زیست‌محیطی.
- توسعه مقاله‌های مربوط به آموزش زیست‌محیطی با برگزاری سمینارها و همایش‌های سالانه.
- تهیه کتابچه آموزش زیست‌محیطی برای معلمان.
- تهیه منابع مالی برای حمایت از آموزش زیست‌محیطی.
- ایجاد شبکه حمایت از سازمان‌های غیردولتی دوستدار محیط‌زیست و گروه‌های معلمان.
- راه‌اندازی دوره‌های آموزش محیط‌زیست برای تربیت دبیر و معلم در مقاطع کاردانی، کارشناسی و حتی تحصیلات تکمیلی در دانشگاه فرهنگیان و کلیه دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی برای معلمان جغرافیا، علوم تجربی و زیست‌شناسی و سایر رشته‌های مرتبط.
- توسعه نظارت و سازمان‌دهی آموزش‌های زیست‌محیطی دانشگاهی.
- گنجاندن دوره‌هـای آمـوزش محیط‌زیست در برنامه‌های آموزشی قبل و ضمن خدمت معلمان و آن گروه از مشاغلی که فعالیت‌ها و تصمیمات آن‌ها به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر محیط‌زیست مؤثر است.
- تشکیل کمیته آموزش محیط‌زیست در دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی درسی و آموزش کارکنان و مؤلفان با استفاده از متخصصان آموزش محیط‌زیست.
- تدوین و تدریس مطالب درسی همسو با حفظ محیط‌زیست در هر کتاب و در هر مقطع.
- آموزش مسائل زیست‌محیطی و فرهنگ شهروندی در پیش‌دبستان‌ها، مهدهای کودک.
- برگزاری کلاس‌های آموزش عمومی برای خانواده‌ها.
- توجه به مسائل زیست‌محیطی مناطق مختلف کشور.
- گنجانیدن مطالبی در ارتباط با آموزش حفاظت از محیط‌زیست که به مواردی چون نابودی آن، نحوه تجدید آن، حفظ آن و انواع آلودگی‌ها و آلاینده‌های محیطی می‌پردازد و متناسب با سن دانش‌آموزان.
- تشکیل جلسات بحث و گفت‌وگو پیرامون محیط‌زیست در مدارس برای دانش‌آموزان با شرکت کارشناسان مسائل زیست‌محیطی.
- تدارک گردش علمی و اردوهایی در زمینه آموزش زیست‌محیطی برای دانش‌آموزان.
- در نظر گرفتن فیلم‌های آموزشی و تولیدات سمعی و بصری و فنّاوری آموزشی، مثلاً پویانمایی‌هایی با موضوع زیست‌محیطی به‌عنوان مواد کمک‌درسی برای دانش‌آموزان.
- توجه بیشتر به مفاهیم بنیادی زیست‌محیطی ازجمله ترکیبات تشکیل‌دهنده مواد، آب‌های سطحی و زیرزمینی، ترکیبات خاک و عواملی که باعث تشکیل خاک می‌شوند، و نمو و رشد گیاهان و به عواملی که باعث از میان بردن و تخریب و تغییر در محیط‌زیست می‌شوند، مثل توسعه صنعتی نامناسب، آلوده کردن آب‌ها، قطع درختان جنگلی و زیان‌های ناشی از تخریب منابع طبیعی
- گنجاندن درس‌ها یا فصلی درباره محیط‌زیست در کتاب‌های درسی همه پایه‌های تحصیلی برای فهماندن عمیق مطالب محیط‌زیست و آنچه موجود زنده با آن‌ها در ارتباط است.
- بازنگری کتب درسی در تمامی مقاطع تحصیلی.
- مطرح کردن اخلاق زیست‌محیطی در محتوای کتاب‌های درسی، به‌ویژه مقاطع ابتدایی.
- استفاده از داستان‌ها و تصاویر و نمودارهایی که دورنمایه‌های زیست‌محیطی شفافی برخوردارند، در کتاب‌های درسی.
- طراحی و تهیه بسته‌های آموزشی علوم در زمینه آموزش مسائل زیست‌محیطی به‌طور متنوع.
با توجه به نتایج دریافت شده از تجزیه‌وتحلیل جدول2، کل فراوانی مفاهیم مربوط به آموزش و حفاظت زیست‌محیطی کتاب علوم تجربی پایه هشتم 232 است
بحث و نتیجه‌گیری
به‌طورکلی، این پژوهش نشان می‌دهد که حجم مطالب زیست‌محیطی و میزان توجه به آموزش مسائل حفاظت محیط‌زیست با توجه به حجم و تعداد صفحات دو کتاب علوم تجربی پایه‌های هفتم و هشتم و محتوای آنان مناسب نیست و از توالی خاصی نیز پیروی نمی‌کند و با توجه به فراوانی 611 پیام زیست‌محیطی در این دو کتاب، میزان توجه به مسائل زیست‌محیطی در کتاب درسی علوم تجربی پایه هفتم 03/62% و در کتاب درسی علوم تجربی پایه هشتم 97/37 % است که تا حدودی میزان توجه به آموزش مسائل زیست‌محیطی در کتب علوم تجربی پایه هفتم نسبت به کتاب علوم تجربی پایه هشتم مطلوب‌تر است و همچنین در این کتاب‌ها بیشتر به آموزش مسائل زیست‌محیطی پرداخته‌شده است و کمتر به راه‌های حفاظت از آن توجه شده است. این پژوهش ممکن است کاملاً با پژوهش‌های دیگر درزمینه موضوعات زیست‌محیطی و روش‌های ارتقاء آگاهی همخوانی نداشته باشد که عدم همخوانی به‌دلیل عدم تناسب روش اجرای پژوهش‌ها با پژوهش حاضر و تفاوت در نمونه‌های پژوهش است. اما یافته‌های این تحقیق مانند دیگر تحقیق‌های مشابه با تحلیل محتوای کتب درسی علوم تجربی به این نتیجه رسیده است که میزان آگاهی و دانش زیست‌محیطی کتاب‌ها کم و نامناسب است و بر لزوم آموزش محیط‌زیست در مدارس و جامعه و اصلاح محتوا و بازنگری در تدوین کتاب‌های درسی و رفع نیازهای آموزشی زیست‌محیطی دانش‌آموزان، معلمان افزایش آگاهی‌های زیست‌محیطی سیستماتیک در تهیه و تدوین کتب علوم تجربی و به‌تبع نتیجه‌گیری از این تحقیق و تعمیم آن، در سایر کتب تمامی مقاطع تحصیلی تأکید دارد.
این پژوهش نشان می‌دهد که حجم مطالب زیست‌محیطی و میزان توجه به آموزش مسائل حفاظت محیط‌زیست با توجه به حجم و تعداد صفحات دو کتاب علوم تجربی پایه‌های هفتم و هشتم
و محتوای آنان مناسب نیست
منابع
1.یعقوبی، جعفر (1382). بررسی میزان انعکاس‌های موضوعات مربوط به محیط‌زیست در کتاب درسی مقاطع مختلف تحصیلی، خلاصه مقالات برگزیده، فصلنامه علمی محیط‌زیست شماره 49.
2.کریمی، داریوش (1382). تبیین مفاهیم محیط‌زیست. انتشارات قاب سبز.
3.جوادی آملی، عبدالله (1383). اسلام و محیط‌زیست، قم، نشر اسراء: 1386
4.عریض، حمیدرضا، و عابدی، احمد (1382). تحلیل کتاب‌های درسی دوره ابتدایی برحسب انگیزه، مجله نوآوری‌های آموزشی. شماره 5 سال دوم.
5.حسینی، اختای (1388). محیط‌زیست و آموزش‌وپرورش ما.
6.ابتکار، معصومه (1383). سخنرانی آغاز همایش آموزش محیط‌زیست، جلد اول، سازمان حفاظت محیط‌زیست، اولین همایش آموزش محیط‌زیست، تهران
7.تورانی، حیدر، کرام‌الدینی، محمد، 1383، آموزش محیط‌زیست، جلد اول، سازمان حفاظت محیط‌زیست، اولین همایش آموزش محیط‌زیست، تهران.
8.Chapman an hall.(1998).Environmental perceptionofIrish and Bavariah pupils and Emprical studyDidactic of biology.
9.Hastings, D, Zahn-Waxler, C:Robinson, J, Usher , B&Bridges(2000). The Developmental.
10.Hunecke,M,Blobaum,A,Matthias,E&Huger,R(1991).Responsibility and Environment Ecological Norm Orientation andExtenal factors in the Domain of Traver Mode Choice Behavior.Environment and Behavior.33.830-862.
احمد اندوز
معلم علوم تجربی ایلام
کارشناس ارشد آموزش محیط‌زیست