سه‌شنبه 26 تیرماه 1397 (17 ژوئیه 2018)، روز برگزاری آزمون‌های عملی بیست و نهمین المپیاد جهانی زیست‌شناسی در دانشگاه شهید بهشتی تهران بود. برای این المپیاد چهار آزمون عملی طراحی شده بود، آزمون‌های لازم روی آن‌ها انجام گرفته بود و آزمایش‌ها آماده اجرا بودند:
• بیوشیمی و زیست‌شناسی سلولی ـ مولکولی،
• زیست شناسی جانوری،
• زیست شناسی گیاهی،
• اکولوژی ـ رفتارشناسی.
فضا، ابزار و مواد لازم برای این آزمایش‌ها فراهم شده بود و آزمایشگاه‌ها آماده بودند.
این آزمون‌ها می‌بایستی مورد تصویب هیئت داوران بین‌المللی قرار گیرند. به همین منظور، طبق سنت هرساله، گروهی از داوران در قالب یک هیئت بازرسی به محل برگزاری آزمون‌های عملی اعزام شدند تا همزمان در هر چهار آزمایشگاه حضور داشته باشند، کار نظارت و بازرسی برگزاری آزمون‌های عملی را انجام و به هیئت داوران بین‌المللی گزارش دهند. هیئت داوران بین‌المللی برای تأیید آزمون‌های عملی این المپیاد به گزارش این هیئت نیاز داشت. به‌علاوه، قرار بود حضور این هیئت و گزارش‌های آن جوابگوی اعتراضات احتمالی بعد از آزمون عملی نیز باشد. اعضای این هیئت عبارت بودند از:
• بیرت زیمرمان1، دانمارک، رئیس گروه
• سرجن بی‌سی2، نپال، سخنگو
• سباستین اوپیتز3، رئیس دفتر المپیاد جهانی زیست‌شناسی، آلمان
• ایساک چانگ4، هنگ‌کنگ
• سو چی شینگ5، هنگ‌کنگ
• شینیچیرو ساوا6، ژاپن
• موریماسا وادا7، ژاپن
• نوبورو ساساگاوا8، ژاپن
• تاکشی کاواشیما9، ژاپن
• پریما میووا10، مقدونیه
• سلاواچو هیرستوسکی11، مقدونیه
• خوزه ماتوس12، پرتغال
• مریم غلامی، ایران
محل برگزاری آزمایشگاه‌های گیاهی و جانوری کتابخانه مرکزی دانشگاه شهید بهشتی و محل برگزاری دو آزمایشگاه دیگر، یعنی اکولوژی ـ رفتارشناسی و بیوشیمی ـ مولکولی، دانشکده فناوری اطلاعات این دانشگاه بود. ابتدا همه بازرسان برای آشنایی با محیط برگزاری آزمایشگاه‌ها بازدیدی کلی داشتند. سپس خانم «بیرت زیمرمان» رئیس گروه، افراد گروه را به چهار گروه تقسیم کرد. این چهار گروه طبق یک جدول زمان‌بندی که در اختیارمان قرار دادند، تا پایان روز می‌توانستند به‌صورت چرخشی و همزمان همه دانش‌آموزان و هر چهار آزمون عملی را از نزدیک مشاهده و بر اجرای آن‌ها نظارت کنند.
من به همراه یک نفر از هنگ‌کنگ و دو نفر از ژاپن (میزبان المپیاد جهانی زیست‌شناسی در سال 2020)، ابتدا وارد آزمایشگاه اکولوژی شدیم. فضا بسیار دوستانه بود و دیدن دانش‌پژوهان المپیادی و اساتید و یکی دو نفر از دوستان دانشگاهی، فشاری که از لحظه ورود به محل برگزاری آزمایشگاه داشتم را تا حدود زیادی کاهش داد. فضای هر چهار آزمایشگاه را به طرز ماهرانه‌ای با پارتیشن‌بندی به‌گونه‌ای آماده کرده بودند که برای هر دانش‌آموز یک فضای مجزا ایجاد شده بود. در آزمایشگاه اکولوژی که شامل آزمایشگاه رفتارشناسی هم بود، برای مشاهده فیلم مربوط به آزمایش، هر دانش‌آموز یک لپ‌تاپ در اختیار داشت.
در آزمایشگاه‌های جانوری و گیاهی هم هر دانش‌آموز یک میکروسکوپ داشت. برای هر سه آزمایشگاه جانوری، گیاهی و بیوشیمی- مولکولی هر دانش‌آموز یک میکروپیپت (سمپلر) جداگانه داشت. در آزمایشگاه بیوشیمی- مولکولی هم در محل در نظر گرفته‌شده برای هر دانش‌آموز، یک دستگاه الکتروفورز وجود داشت.
برای هر دانش‌آموز به‌طور جداگانه یک مجموعه ابزار و مواد در نظر گرفته‌شده بود. به‌طوری‌که به محض پایان هر آزمایشگاه، مجموعه مصرف و استفاده‌شده قبلی جمع‌آوری و برای دانش‌آموزان تازه‌وارد مجموعه جدیدی چیده می‌شد. این نوع آماده‌سازی که در نوع خود بی‌نظیر و البته کاری پرزحمت و وقت‌گیر بود، بهترین روش برای برقراری عدالت و جلوگیری از اعتراضات احتمالی است.
برای هر آزمایش به فراخور موضوع آن لازم بود که هر دانش‌آموز به‌گونه‌ای مسئولان آزمایشگاه را باخبر کند. به همین منظور و برای جلوگیری از ازدحام و حواس‌پرتی سایر دانش‌آموزان، افراد با یک زبان مشترک صحبت می‌کردند و آن بالاگرفتن نشانه یا پرچم بود. در این آزمون، هر دانش‌آموز پرچمی در اختیار داشت که با قرار دادن آن در جایگاه پرچم به مسئولان آزمایشگاه خبر می‌داد که خواسته‌اش را برآورده کنند. مثلاً تحویل نمونه تشریح شده جانوری برای عکس‌برداری یا تحویل ژل برای عکس گرفتن، تحویل میکروپلیت و غیره.
از آنجا که اجرای چنین پروژه عظیمی تنها حاصل یک کار جمعی است، ترکیبی از اساتید دانشگاه‌های شهید بهشتی، تربیت مدرس و دانشگاه تهران به همراه دانشجویان تحصیلات تکمیلی آنان که همگی مسلط به زبان انگلیسی بودند، به‌عنوان کمیته علمی یا مسئول آزمایشگاه، ایفای نقش می‌کردند. در هر آزمایشگاه یکی از اساتید دانشگاه شهید بهشتی نیز به‌عنوان سرپرست، نقش اجرایی داشت. هم‌چنین تعداد زیادی از دانش‌آموزان المپیادی سال‌های گذشته که بیشتر آن‌ها اکنون دانشجوی پزشکی هستند، به‌صورت داوطلبانه کمک می‌کردند.
اولین آزمون آزمایشگاه رأس ساعت 9 صبح آغاز و آخرین آن ساعت 30/18 به پایان رسید. مدت‌زمان هر آزمون 90 دقیقه بود و در بین هر آزمون یک ساعت برای استراحت در نظر گرفته‌شده بود. در همین فاصله، کادر آزمایشگاه فرصت داشتند تا میز کار دانش‌آموزان گروه بعدی را آماده کنند. همه دانش‌آموزان در قالب 4 گروه تقریباً 70 نفری به‌صورت چرخشی تا پایان روز، در هر چهار آزمون آزمایشگاه شرکت داشتند. در طول مدت آزمون، هر گروه در قرنطینه به سر می‌برد و هیچ‌گونه تماس و ارتباطی بین گروه‌های مختلف وجود نداشت. هم‌چنین برای شناسایی راحت‌تر، رنگ روپوش آزمایشگاه دانش‌آموزان این چهار گروه، متفاوت بود: رنگ‌های شاد سبز، نارنجی، بنفش و آبی.
گزارش رسمی هیئت که در جلسه داوران بین‌المللی ارائه شد:
دوازده بازرس در چهار گروه سه‌نفری برای حضور در آزمایشگاه‌ها تقسیم شدند. ابزارهای آزمایشگاهی به نحوی عالی فراهم و چیده شده بود. فضای آزمایشگاه به‌اندازه کافی جادار، پاکیزه و تمیز بود. دمای آزمایشگاه‌ها مناسب و نقاشی‌ها و تزیینات آن‌ها افسانه‌ای بود.
دانش‌آموزان آب در اختیار داشتند و اجازه داشتند آب بخورند. یک دانش‌آموز از فنلاند غذا خورد.
دستیاران آزمایشگاه‌ها بسیار فعال، سرزنده، سریع و بسیار کمک‌کننده بودند و برای پاسخ دادن به پرچم‌هایی که در هر لحظه دانش‌آموزان بلند می‌کردند، ثانیه‌ای را هم از دست نمی‌دادند. آنان حتی به دانش‌آموزانی که تحت فشارهای عصبی در حال آزمون بودند، آرامش می‌دادند.
مسئولان آزمایشگاه‌ها با آرامش و دقت یکایک دانش‌آموزان و دستیاران آزمایشگاه را زیر نظر داشتند. آنان خود را آماده کرده بودند که با مدیریت حماسی خود به چیزی جز کمال در آزمایشگاه‌ها رضایت ندهند. هر یک از اعضای آزمایشگاه‌ها به‌خوبی نظارت و مدیریت می‌شد. بازرسان به هیچ مورد نامناسبی برخورد نکردند. هر فرد در آزمایشگاه با دقت و احتیاط عمل می‌کرد. فقط یک دانش‌آموز از لهستان که نیاز به مراقبت در اتاق جداگانه داشت، دستیاری اختصاصی داشت. شش دانش‌آموز از کشورهای مختلف که دچار کوررنگی بودند، به نحوی عالی مدیریت شده بودند که ما پس از مدتی متوجه آن‌ها شدیم. آنان روپوش آزمایشگاه را به همان رنگ خود پوشیده بودند و در سر جای خود قرار داشتند. یک دستیار در شناسایی نتایج آزمایش‌ها به آنان کمک می‌کرد.
چند مورد مهم در آزمایشگاه وجود داشت که مقصران آن‌ها نه اعضای تیم برگزارکننده (ایران)، بلکه سرپرستان کشورهای شرکت‌کننده بودند:
برزیل: دو کپی از پروتوکل جانوری برای دانش‌آموزان گذاشته شده بود. این دانش‌آموزان پروتوکل گیاهی نداشتند. نیم ساعت طول کشید که میزبان برای آن‌ها یک نسخه از پروتوکل گیاهی آماده کند. به اولین دانش‌آموز نیم ساعت وقت اضافی داده شد. این نیم ساعت از وقت ناهار او کم شد.
آذربایجان: یکی از دانش‌آموزان جمهوری آذربایجان پاسخ‌نامه نداشت که برای او تهیه شد.
نیجریه: یکی از دانش‌آموزان نیجریه دو پاسخ‌نامه داشت که یکی متعلق به آزمایش دیگری بود.
اوکراین و قزاقستان: سرپرستان این دو کشور فرمول 2 را ترجمه نکرده بودند که دستیار آزمایشگاه این مشکل را حل کرد.
علی‌رغم کاستی‌های کار سرپرستان برخی کشورها، مسئولان و دستیاران آزمایشگاه آزمون‌های عملی را بسیار عالی برگزار کردند که موجب حیرت همه بازرسان شد. به برگزارکنندگان تبریک می‌گوییم که مدیریت بسیار خوبی داشتند.
آزمون عملی 1: زیست‌شناسی جانوری
آزمون به‌موقع شروع شد و به‌موقع پایان یافت.
ساعت‌های دیواری برای همه قابل مشاهده بود.
آزمون عملی 2: بیوشیمی و زیست‌شناسی مولکولی
آزمون به‌موقع شروع شد. پنج دقیقه برای کنترل کردن مواد و ابزار به دانش‌آموزان وقت داده شد. بسیاری از دانش‌آموزان پرچم‌های خود را بلند کردند، ولی پس از اندکی به همه سؤالات پاسخ داده شد، چون تعداد بسیاری دستیار در این آزمایشگاه فعال بودند. بیشتر دانش‌آموزان در کار کردن با میکروسکوپ مشکل داشتند. این آزمون نسبتاً دشوار بود و کمتر از نیمی از دانش‌آموزان توانستند آن را به پایان برسانند. یکی از نمودارها در ترجمه هیئت پرتغالی موجود نبود و یکی از دانش‌آموزان هندی پس از سوت پایان، به‌جای پرچم زرد، پرچم سبز بلند کرد که به علت از دست دادن نمره، بسیار عصبی شده بود.
آزمون عملی 3، اکولوژی و رفتارشناسی
دو دانش‌آموز از جمهوری آذربایجان پاسخ‌نامه نداشتند. دانش‌آموزان تایوانی نیاز به نسخه پروتوکل به زبان انگلیسی داشتند. دانش‌آموزی از استونی برای محاسبه از اکسل استفاده کرد. نقطه‌های قهوه‌ای رنگی به مدت پنج دقیقه روی صفحه نمایش شبیه‌ساز رایانه‌ای حرکت می‌کردند، اما خود دانش‌آموزان این مشکل را حل کردند.
آزمون عملی 4، زیست‌شناسی گیاهی
آزمون به‌موقع شروع شد. نور و دما بسیار مناسب بود. تعداد زیادی ساعت در اتاق‌ها در معرض دید موجود بود. ابزارهای نو، کابین‌های راحت برای دانش‌آموزان و صندلی‌ها قابل تنظیم بود. همه‌چیز کامل بود. بازرسان در سکوت به کار بازرسی می‌پرداختند.
توصیه به داوران
لطفاً توجه داشته باشید که همه‌چیز را درست و کامل در پاکت بگذارید. اشتباه کوچکی از سوی شما ممکن است زیان‌های زیادی به دانش‌آموزان برساند و رنگ مدال‌ها را تغییر دهد. این به نفع خود شما، دانش‌آموزان شما، کشورتان و معیارهای المپیاد جهانی زیست‌شناسی است. هیچ‌چیز را نادیده نگیرید؛ لطفاً مواظب باشید.
پیشنهادها
اعضای هیئت داوران بین‌المللی متولیان این مسابقه بین‌المللی هستند که شبانه‌روز در حال فعالیت‌اند. بنابراین، مواظب معیارها باشید. المپیاد جهانی زیست‌شناسی هر سال بهتر از سال قبل می‌شود. مدیریت امسال بسیار عالی بود و می‌تواند به‌عنوان الگو برای میزبانان آینده مورداستفاده باشد تا معیارهای المپیاد جهانی زیست‌شناسی در سراسر آزمون‌های عملی حفظ شود. امیدواریم آزمون نظری هم به همین نحو برگزار شود. آزمون عملی به‌اندازه‌ای خوب برگزار شد که بر همه ما اثر گذاشت. همه‌چیز افسانه‌ای بود. به برگزارکنندگان این المپیاد تبریک می‌گوییم.
پی‌نوشت‌ها
1. Birthe Zimmermann, Denmark
2. Surgeon BC
3. Sebastian Opitz, IBO office
4. Issac Chang, Hong Kong
5. So Chi Shing, Hong Kong
6. Shinichiro Sawa, Japan
7. Morimasa Wada, Japan
8. Noboru Sasagawa, Japan
9. Takeshi Kawashima, Japan
10.Prieiama Miova, Macedonia
11.Slavcho Hristovski, Macedonia
12. Jose Matos, Portugal