چکیده
شهر اسدیه مرکز شهرستان درمیان در استان خراسان جنوبی در موقعیت ۳۲ درجه و ۵۴ دقیقه و ۴۹ ثانیه عرض شمالی و ۶۰ درجه و یک دقیقه و ۴۵ ثانیه طول شرقی قرار دارد. شهرستان در میان به‌دلیل تنوع آب‌و‌هوایی و جغرافیایی دارای رویش‌گاه‌های بسیار متنوعی است. این پژوهش با هدف شناسایی و جمع‌آوری گونه‌های گیاهی شهر اسدیه و روستاهای اطراف برای تشکیل هرباریوم گیاهی در پژوهش‌سرای علامه سعیدی و دادن آگاهی برای جلوگیری از برداشت بی‌رویه گونه‌های دارویی در حال انقراض، توسط دبیر زیست‌شناسی و دانش‌آموزان دبیرستان نمونه حاج علیشاه صابری اسدیه انجام شده است.
روش تحقیق
در ساختن هرباریوم گیاهی چندین مرحله اصلی وجود دارد:
در ساختن هرباریوم به ابزاری از قبیل بیل، بیلچه، قیچی باغبانی، کلنگ، چاقو، اره، ارتفاع‌سنج، کیسه پلاستیک، کاغذ روزنامه و دوربین عکاسی نیز نیاز است.
نتایج و بحث
از بین گیاهان جمع‌آوری شده از نقاط مختلف اطراف شهر اسدیه، تعداد ۲۰۰ گونه گیاهی جمع‌آوری و شناسایی شد که در این مقاله به ۴۰ گونه اشاره شده است. بیشترین گیاهان جمع‌آوری شده متعلق به خانواده Lamiaceae است. شناسایی و نمونه هرباریومی آن‌ها آماده‌سازی شد و ویژگی‌های هر کدام شامل شماره رباریومی، نام علمی، نام فارسی، تیره گیاهی، محل جمع‌آوری، ارتفاع محل، نام گذارنده، جمع‌آوری‌کننده و سایر توضیحات به‌صورت شناسنامه مخصوص هر گیاه در گوشه سمت راست نمونه هرباریومی، روی مقوا ثبت و از آن‌ها عکس‌برداری شد.
توصیه کاربردی/ صنعتی
اساس هرگونه تحقیق مطمئن و از جمله ارزیابی مواد مؤثر گیاهان و گسترش دانش گیاه‌درمانی در درجه اول بر پایه شناسایی دقیق گونه‌های گیاهی استوار است. ایجاد و گسترش مرکزی به نام هرباریوم از ضرورت‌های اولیه این نوع مطالعات است؛ به همین منظور، در این تحقیق تلاش شده است برای شروع، ضمن جمع‌آوری و معرفی گونه‌های گیاهی شهر اسدیه و روستاهای اطراف، پایگاه اطلاعاتی گیاهان شهرستان در میان در پژوهش‌سرای دانش‌آموزی علامه سعیدی ایجاد شود.
مقدمه
شهر اسدیه مرکز شهرستان در میان استان خراسان جنوبی، با توجه به دارا بودن آب و هوای خشک و گرم دارای تنوع گیاهی جالبی است. تا‌کنون در زمینه جمع‌آوری فلور منطقه اقدام خاصی صورت نگرفته است. این پژوهش حاصل تلاش دانش‌آموزان پایه دهم و سوم تجربی دبیرستان نمونه حاج علیشاه صابری شهر اسدیه است که براساس یک فعالیت عملی کلاسی، اقدام به جمع‌آوری برخی از گونه‌های گیاهی کردند. پس از جمع‌آوری ۲۰۰ نمونه گیاهی توسـط دانش‌آمـوزان، با توجه به امکانات موجود، پرس و خشک کردن نمونه‌ها و سپس چسباندن نمونه‌ها روی برگه‌های مناسب انجام شد. اقدام بعدی شناسایی و نام‌گذاری و طبقه‌بندی این نمونه‌ها و در نهایت‌زدن برچسب اطلاعات در گوشه سمت راست نمونه‌ها در پژوهش‌سرای دانش‌آمـوزی علامه سعیدی بود. این مرکز با هدف ارتقای سطح آموزش و پژوهش در سطح شهرستان، زیر نظرمدیریت آموزش‌و‌پرورش شهرستان در میان، فعالیت خود را از سال ۱۳۹۳ آغاز کرده و می‌تواند به‌عنوان مرکزی برای ثبت این اسناد و اطلاعات در سطح شهرستان و همچنین یاری‌گر محققان و علاقمنـدان در انجام مطالعات صحیح گیاهی باشد. این اقدام اولیه می‌تواند گام مؤثری برای شناســایی فلور منطقه و با توجه به خشک‌سالی‌های اخیر، اقدام مهمی برای تشخیص و تکثیر نمونه‌های دارویی سازگار با اقلیم منطقه باشد و با جذب سرمایه‌گذاری‌های مناسب بـرای فرآوری این گونه‌ها، اقدام مؤثری برای تولید اشتغال و عاملی برای جلوگیری از مهاجرت محسوب شود.
مواد و روش‌ها
تهیه نمونه هرباریومی
برای انتخاب و جمع‌آوری گیاهان مناسب برای ایجاد نمونه هرباریومی، به ابزار و اطلاعات خاصی نیاز است. وسایل مختلفی که در هنگام جمع‌آوری نمونه مورد استفاده قرار می‌گیرند، عبارت‌اند از بیل، بیلچه، قیچی باغبانی، کلنگ، چاقو، اره، ارتفاع‌سنج، کیسه پلاستیک، کاغذ روزنامه و دوربین عکاسی. زمان جمع‌آوری، یادداشت تاریخ، ارتفاع و محل جمع‌آوری ضروری است. نمونه‌ای که جمع‌آوری می‌شود، باید شامل تمام اندام‌های گیاه، مانند ریشه، ساقه، برگ، گل و حتی‌الامکان میوه هم باشد. در زمان جمع‌آوری، باید از نمونه زنده و کامل گیاه عکس‌برداری شود؛ زیرا نمونه هر باریومی در برگیرنده گیاه کامل نیست. از هر گونه گیاهی باید حداقل سه نمونه جمع‌آوری شود که این کار معمولاً طی چندین نوبت فصلی با مراجعه مستقیم به مناطق مختلف رویشی مورد بررسی انجام می‌شود (مهدوی میمند و همکاران، ۱۳۸۹) که در این پژوهش به‌دلیل عدم دسترسی به دانش‌آموزان، فقط نمونه‌های جمع‌آوری شده در فروردین مورد بررسی و شناسایی قرار گرفت.
پِرِس و خشک‌کردن نمونه‌ها
بعد از جمع‌آوری و انتقال نمونه‌ها به مکان مورد نظر، نوبت به قرار دادن آن‌ها در پِرِس و خشک نمودن فرا می‌رسد که می‌توان گفت مهم‌ترین مرحله برای تهیه نمونه هرباریومی است. نمونه‌ها را در بین برگه‌های روزنامه و داخل پِرِس طوری قرار می‌دهند که دارای ظاهری طبیعی باشد و سطح کاغذ را به صورت آزاد و غیرمتراکم بپوشاند. خشــک کـردن نیاز به مراقبت خاص دارد، به شکلی که مانع تغییر رنگ و کپک‌زدن نمونه‌ها شود (مهدوی میمند و همکاران، ۱۳۸۹).
شناسایی نمونه‌ها
نمونه‌های جمع‌آوری شده در مراحل مختلف توسط گیاه‌شناس معتبر شناسایی می‌شوند. شناسایی نمونه‌ها در پژوهش‌سرای علامه سعیدی با استفاده از منابع معتبر گیاه‌شناسی و توسط کارشناس ارشد زیست‌شناسی انجام گرفت.
چسباندن برچسب اطلاعات
اطلاعات مربوط به هر نمونه هرباریومی، روی ورقه‌ای به اندازه ۹×۱۲ سانتی‌متر که شامل اطلاعات شامل شماره هرباریومی، نام علمی، نام فارسی، تیره گیاهی، محل جمع‌آوری، ارتفاع محل، نام‌گذارنده، جمع‌آوری کننده و سایر توضیحات به صورت شناسنامه مخصوص هر گیاه تایپ و روی مقوای حاوی نمونه هرباریومی در گوشه سمت راست چسبانده می‌شود.
چسباندن نمونه
بعد از خشک کردن، نوبت به چسباندن نمونه می‌رسد که روی مقوای مخصوص سفید رنگی به ابعاد ۴۱×۲۹ سانتی‌متر به نحوی که شکل و فرم گیاه تغییر نکند، چسبانده می‌شود (مهدوی میمند و همکاران، ۱۳۸۹).
نگهداری و محافظت از نمونه‌ها
پس از چسباندن برچسب، نمونه‌های هرباریومی آماده، با پوشش پلاستیک شفافی، داخل پوشه‌ای با برچسب اطلاعات (تیره و رده گیاهی قرار می‌گیرد (مهدوی میمند و همکاران، ۱۳۸۹).
عکس‌برداری
در این مرحله نیز از نمونه‌های هرباریومی توسط دوربین دیجیتال با شیوه خاصی عکس‌برداری می‌شود و همراه با سایر اطلاعات مربوط به گونه‌های گیاهی در رایانه موجود در هرباریوم ذخیره می‌شود. با پیشرفت مراحل مختلف کار، با طراحی سایت مربوط به مرکز هرباریوم علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به آن، اطلاعات مورد نیاز خود را کسب کنند (مهدوی میمند و همکاران، ۱۳۸۹).
طبقه‌بندی نمونه‌های هرباریومی
تقسیم‌بندی قفسه‌ها و پوشه‌ها براساس اصول طبقه‌بندی گیاهی مانند سلسله، شاخه، رده، راسته، تیره، جنس، گونه و شماره هرباریومی انجام می‌گیرد (مهدوی میمند و همکاران، ۱۳۸۹).
نتایج و بحث
همانند حیوانات، گونه‌هایی از گیاهان نیز وجود دارند که براساس قانون از آن‌ها محافظت می‌شود و برداشتن و چیدن آن‌ها کار هوشمندانه‌ای نیست. در برخی از مناطق نیز مانند پارک‌ها، قوانینی وجود دارند که شما را از جمع‌آوری برخی نمونه‌ها منع می‌کنند؛ به همین دلیل شما باید اطلاعات کاملی را از این گونه‌های محافظت شده داشته باشید. برخی از گونه‌های کمیاب و یا در حال انقراض در بعضی مناطق محافظت می‌شوند؛ لذا تهیه فهرستی از گیاهان یک منطقه به‌ویژه گونه‌های دارویی می‌تواند در حفاظت آنان نقش مهمی داشته باشد. بسیاری از گونه‌های گیاهان دارویی به‌دلیل برداشت بی‌رویه در حال انقراض و نابودی هستند. تعیین و شناسایی فلور یک منطقه می‌تواند در جهت حفظ و نگهداری بسیاری از این گونه‌ها مفید باشد.
در این تحقیق از بین گیاهان جمع‌آوری‌شده از بعضی نقاط شهر اسدیه و روستاهای مجاور، تعداد ۲۰۰ گونه گیاهی شناسایی و از آن‌ها نمونه هرباریومی تهیه شد که به صورت نمونه ۴۰ گونه گیاهی در این مقاله آورده شده است (جدول۱). از بین گونه‌های گیاهی شناسایی شده، بیشترین تعداد متعلق به تیره Lamiaceae است.
نتیجه‌گیری
اگر فعالیت‌های کلاسی معلمان به صورت هدفمند باشد و صرفاً برای رفع تکلیف دانش‌آموز نباشد، در دانش‌افزایی دانش‌آموزان که آینده‌سازان این مرز و بوم‌اند، می‌تواند مثمرثمر باشد. با توجه به جمعیت قابل توجه دانش‌آموزان و وجود مباحث علمی مختلف در کتاب‌های درسی و فعالیت‌های کلاسی و استفاده از این ظرفیتِ عظیم جویای علم و دانایی در پژوهش‌های مختلف علمی، می‌توان با هدایت آنان به سمت فعالیت‌های پژوهشی، علاوه بر ایجاد دانش‌آموزانی پژوهش‌محور، آموزش‌و‌پرورش را تبدیل
به یکی از منابع تولید علم کرد. تشکیل
هرباریوم گیاهی در مدارس و پژوهش‌سراهای‌دانش‌آموزی می‌تواند یکی از این گونه فعالیت‌های هدفمند در هر منطقه باشد و به صورت یک پژوهش علمی جزء
دستاوردهای مراکز آموزشی قرار گیرد. شناسایی و تعیین فلور گیاهی هر منطقه، ضمن آشنایی دانش‌آموزان با انواع گونه‌های گیاهی و بهره‌وری‌های اقتصادی در تکثیر گیاهان مؤثر و استراتژیک آن منطقه، بینش دانش‌آموزان را در حفاظت از این گونه‌های گیاهی به‌خصوص گونه‌های در حال انقراض بالا برده و می‌تواند نقش مهمی در حفاظت محیط زیست داشته باشد.
تشکر و قدردانی
از مدیریت آموزش‌و‌پرورش شهرستان در میان و معاون آموزشی که همواره مشوق و حامی ما در انجام برنامه‌هایی از قبیل ایجاد هرباریوم گیاهی در پژوهش‌سرای علامه سعیدی بودند و همچنین از همه دانش‌آموزان پایه دهم و سوم تجربی دبیرستان نمونه حاج علیشاه صابری که با صبر و حوصله در جمع‌آوری و تهیه این مجموعه همراه و یاری‌گرمان بودند، صمیمانه تقدیر و تشکر می‌کنیم.
منابع
• قهرمان، ا.؛ فلور رنگی ایران؛ انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع؛ سال‌های متفاوت، جلد۱-۲۵.
• مظفریان، و.؛ ۱۳۷۴، فرهنگ نام‌های گیاهان ایران؛ انتشارات فرهنگ معاصر تهران.
• مظفریان، و.؛ ۱۳۶۹؛ لزوم تعیین نام علمی گیاهان دارویی برای پیش‌برد دانش گیاه‌درمانی در ایران؛ خلاصه مقالات چهارمین سمینار گیاهان دارویی ایران؛ تهران دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران.
• مهدوی میمند، ز.؛ میرتاج‌الدینی، م. ؛ ۱۳۸۹؛ جمع‌آوری و شناسایی تعدادی از گونه‌های گیاهی استان کرمان برای تشکیل هرباریوم گیاهان دارویی دانشکده داروسازی؛ نشریةداروهای گیاهی، پیش شماره ۲، ص۱-۱. ۲۴.
• Middleton, N. 2007. Make your own herbarium specimens . Pp. 1-15
همانند حیوانات، گونه‌هایی از گیاهان نیز وجود دارند که بر اساس قانون از آن‌ها محافظت می‌شود و برداشتن و چیدن آن‌ها کار هوشمندانه‌ای نیست
برای انتخاب و جمع‌آوری گیاهان مناسب برای ایجاد نمونه هرباریومی، به ابزار و اطلاعات خاصی نیاز است
در این تحقیق از بین گیاهان جمع‌آوری‌شده از بعضی نقاط شهر اسدیه و روستاهای مجاور، تعداد ۲۰۰ گونه گیاهی شناسایی و از آن‌ها نمونه هرباریومی تهیه شد