مقدمه
دانشمندان همیشه مجذوب پیچیدگی شیوه زندگی حشرات اجتماعی بوده‌اند. جمع‌گرایی و فداکاری افراد به نفع گروه از ویژگی‌های حیرت‌انگیز این‌گونه جانوران است. اخیراً زندگی اجتماعی در بین گونه‌هایی از موش‌های کور برهنه نیز کشف شده است. موش‌های کور برهنه ساکن مناطق گرم و خشک اتیوپی، سومالی و کنیا هستند. این جانوران کلونی‌هایی با 80-75 عضو تشکیل می‌دهند. در هر کلونی تنها یک ماده تولید مثل می‌کند و سایر اعضای کلونی به تولید مثل ملکه کمک می‌کنند و یا به فراهم آوردن غذا و دفاع از لانه می‌پردازند. تقسیم کار در بین افراد کلونی بر اساس اندازه بدن است. عوامل ژنی، رفتاری و اکولوژیک احتمالاً باعث شکل‌گیری شیوه زندگی اجتماعی در این گروه از جانوران شده است.
رده‌بندی
شاخه: طنابداران
رده: پستانداران
راسته: جوندگان
خانواده: Bathyergidae
جنس: Heterocephalus
گونه: glaber
نام علمی: Heterocephalus glaber
این اسم به فرم پهن و کوتاه سرجانور و همچنین پوست شُل و پرچین وچروک آنها اشاره دارد. این جونده جانوری است به طول ۵ تا ۹ سانتی‌متر و متوسط وزن 30-20 گرم؛ پوستی پر چین، صورتی رنگ و فاقد مو دارد. موهای ظریفی ناحیه پوزه، سر و بین انگشتان پاهای عقبی را می‌پوشاند. چشمان جانور ریز و نابیناست. دندان‌های پیش رشد یافته و لب‌ها از دو سو چین خورده‌اند و درست پشت دندان‌ها دهان را می‌بندند. این جانوران کلونی‌هایی با اندازه متوسط 80-75 عضوی می‌سازند و مانند حشرات اجتماعی، سیستمی اجتماعی حقیقی متشکل از سه طبقه تولید مثلی، کارگر و سرباز می‌سازند.
این جانوران کلونی‌هایی با اندازه متوسط 80-75 عضوی می‌سازند و مانند حشرات اجتماعی، سیستمی اجتماعی حقیقی متشکل از سه طبقه تولید مثلی، کارگر و سرباز می‌سازند
حفاری به هدف
لانه‌سازی و غذایابی
این جانور نوعی حفار غیرعادی محسوب می‌شود و مطالعات نشان داده است که ۲۵٪ از توده ماهیچه‌ای بدن (تقریباً معادل نسبتی که در پای انسان وجود دارد) در ناحیه آرواره‌ها متمرکز است. این جانور با دندان‌های پیش جلو آمده‌اش سیستم تونلی‌اش را ماهانه به‌طور متوسط حدود 200 متر توسعه می‌دهد و طی این حفاری در حدود ۳۵۰ کیلوگرم خاک را جابه‌جا می‌کند. حفاری‌ها عمدتاً به هدف یافتن غذا صورت می‌گیرد؛ چرا که این جانور از ریشه گیاهان تغذیه می‌کند. با حفر تونل‌هایی تو در تو سیستم پیچیده‌ای را که گاه به اندازه 20 زمین فوتبال وسعت دارد، شامل تونل های اصلی و فرعی، محوطه لانه‌ای و توالت‌های عمومی می‌سازد. تونل‌های اصلی عریض‌ترند به‌طوری که درون آن دو جانور به راحتی از کنار هم عبور می‌کنند. محوطه لانه‌ای، محوطه عریض شده‌ای است که ملکه در آنجا از نوزادان مراقبت می‌کند و سایر افراد کلونی هنگام خواب به آنجا می‌آیند و با ازدحام در کنار هم گرم می‌شوند. بالاخره توالت‌های عمومی فضاهایی است که این جانور مواد دفعی‌اش را در آنجا تخلیه می‌کند و مرتباً با غلت‌زدن در آنجا بدنشان را با بوی مواد دفعی آغشته می‌کنند. ظاهراً از طریق این بو افراد هم‌کلونی همدیگر را شناسایی می‌کنند. عمل حفاریِ این جانور یک عمل کاملاً سازمان‌دهی شده است. کارگرها برای حفاری در یک صف پشت سر هم قرار می‌گیرند و اولین فرد در این صف که اصطلاحاً حفار خوانده می‌شود و جثه اش بزرگ‌تر از کارگرهای معمولی است، متخصص کندن زمین است. در پشت سر حفار، ردیفی از کارگرهای معمولی یا جاروکش‌ها قرار می‌گیرند. وظیفه اصلی این کارگرها انتقال خاک‌های حاصل از حفاری به انتها و سپس به بیرون از تونل است. جاروکش‌ها با انگشتان پای عقبی خود که در بین آنها موهای ظریفی وجود دارد، خاک را به سمت عقب جارو می‌زنند. در این هنگام بقیه افراد حاضر در صف طوری روی انگشت پایشان بلند می‌شوند که این کارگر بتواند به راحتی عبور کند و خاک‌ها را به ته صف ببرد و یک جاروکش دیگر در صف، پشت سر جانور حفار جایگزین او شود. در ته صف، جانور جاروکش، خاک‌ها را به یک کارگر متخصص به نام آتشفشان‌گر تحویل می‌دهد. این کارگر قوی‌جثه با لگد زدن به سقف تونل، منفذی به سطح باز می‌کند و خاک را به بیرون فواره می‌کند و بعد از اتمام کار منفذ سطحی را از داخل مسدود می‌کند.
رفتار تنظیم دمای بدن
موش کور برهنه برخلاف سایر پستانداران، خونسرد است و به علت شدت کمِ متابولیسم، قادر به تنظیم گرمای بدن به روش‌های فیزیولوژیک نیست. این جانور برای بالا بردن دمای بدن به روش‌های رفتاری متوسل می‌شود. مثلاً در تونل‌های کم‌عمق‌تر تجمع می‌کنند تا از گرمای خورشید بهره ببرند، یا در محوطه لانه‌ای جمع می‌شوند و از طریق خوابیدن در کنار همدیگر تبادل گرمایی انجام می‌دهند.
مطالعات نشان داده است که ۲۵٪ از توده ماهیچه‌ای بدن (تقریباً معادل نسبتی که در پای انسان وجود دارد) در ناحیه آرواره‌ها متمرکز است
رفتار غذایابی
این جانور از ریشه گیاهان و بیشتر از گیاهانی که ریشه‌های غده‌ای دارند و منابع غذایی غنی از آب، نشاسته و قند محسوب می‌شوند، تغذیه می‌کند. سلولز موجود در این ریشه‌ها توسط میکروب‌های روده هضم می‌شود. از آنجا که این گیاهان پراکنش بسیار نامنظم دارند سیستم حفاری نیز بالطبع نامنظم است.
به اولین فرد از اعضای کلونی که غذایی جدید می‌یابد اصطلاحاً پیشاهنگ می‌گویند. پیشاهنگ تکه‌ای از ریشه را می‌کند، به‌عنوان نمونه به دندان می‌گیرد و در حالی که سریعاً در طول سیستم تونلی می‌دود، با جیغ‌هایی خاص افراد هم‌کلونی را صدا می‌زند و آنها را بسیج می‌کند. افراد کلونی با ردیابی مسیر پیش آهنگ از طریق بوی غذا، برای انتقال مواد غذایی به لانه حرکت می‌کنند.
نحوه برخورد این جانور با ریشه گیاهان جالب است. در اکثر مواقع این جونده فقط از بخش مرکزی ریشه گیاه تغذیه می‌کند و بقیه قسمت‌های آن از جمله پوست را باقی می‌گذارد و حتی گاه بخش خالی شده را با خاک پر می‌کند و به این ترتیب فرصت ترمیم مجدد را به ریشه می‌دهد و بعدها که ریشه ترمیم شد، مجدداً به سراغ آن می‌آید و از آن تغذیه می‌کند.
تولید مثل
ملکه تنها ماده تولید مثل کننده کلونی و همچنین خشن‌ترین و مهاجم‌ترین فرد کلونی محسوب می‌شود. او مرتباً با حرکات تهدید‌آمیزی مانند هل دادن، گاز گرفتن، تنه زدن، افراد کلونی را تحت فشار قرار می‌دهد و به این ترتیب از حاکمیت خود دفاع می‌کند. خشونت ملکه در هنگام یافتن منابع غذایی جدید به اوج می‌رسد و به این ترتیب کارگرها را به فعالیت بیشتری تحریک می‌کند. ملکه همچنین از طریق بوی ادرار، سطح پروژسترون کارگرهای ماده را کنترل می‌کند و به‌طور انتخابی آنهایی را که پروژسترون بیشتری دارند و ممکن است موقعیت تولید مثلی‌اش را تهدید کنند، تحت فشار قرار می‌دهد. گرچه اکثر این ماده‌ها تخمدان و لوله‌های تولید مثلی رشد نیافته دارند و از لحاظ فیزیولوژیک عقیم نیستند، ولی تحت‌تأثیر ملکه از نظر زایشی مهار می‌شوند. دیده شده است که به محض فراهم شدن شرایط، مثلاً پس از مرگ ملکه، همزمان چند ماده از نظر تولید مثلی فعال می‌شوند و بین آنها نزاع درمی‌گیرد. در نهایت یک ماده به‌عنوان ملکه باقی می‌ماند. طی پدیده‌ای نادر، وقتی که ماده‌ای ملکه کلونی می‌شود، از طریق فاصله افتادن بین مهره‌های کمری‌اش، طول بدنش در حدود یک سوم افزایش می‌یابد. طول بیشتر بدن، این امکان را به ملکه می‌دهد که در هر مرحله از حاملگی بتواند تعداد بیشتری جنین داشته باشد، بدون آنکه قطر بدنش عبور مرور از تونل‌ها را سخت کند.
در اکثر مواقع این جونده فقط از بخش مرکزی ریشه گیاه تغذیه می‌کند و بقیه قسمت‌های آن از جمله پوست را باقی می‌گذارد
ملکه فقط با 3 الی 4 تا از نرها که برای تولید مثل تخصص یافته‌اند، جفت‌گیری می‌کند و هر سه ماه یک بار آماده باروری است. هر بار با هر سه جانور نر جفت‌گیری می‌کند. دوران حاملگی‌اش 11 هفته است و شیردهی 4 هفته به طول می‌انجامد. مجدداً 8 تا 10 روز پس از زاییدن، یعنی طی دوران شیردهی دوباره جفت‌گیری می‌کند. تعداد توله‌ها در هر بار وضع حمل به‌طور متوسط 14 تاست.
توله‌ها مینیاتورهایی مشابه با ریخت افراد بالغ هستد و به محض تولد حرکات خزشی دارند. در دو هفتگی به مدفوع خواری روی می‌آورند و با تغذیه از مدفوع کارگرهای کلونی، قبل از شروع تغذیه ریشه‌خواری، برای روده خود باکتری‌های هضم کننده سلولز تأمین می‌کنند. این توله‌ها از حدود یک ماهگی وارد سیستم کاری می‌شوند. در ابتدای ورودشان همگی جاروکش‌اند، ولی به دلایل نامعلومی دیده شده است که برخی از آنها نرخ رشد سریع‌تر دارند؛ درشت جثه‌تر می‌شوند و سریع‌تر در سیستم سلسله مراتب کاری ارتقا می‌یابند. جانور درشت‌جثه کارهای تخصصی‌تری را به عهده می‌گیرد؛ مثلاً حفار یا آتشفشان‌گر می‌شود، یا به طبقه دفاعی می‌پیوندد. به این ترتیب فاصله‌اش با طبقه تولید مثلی کمتر می‌شود و با فراهم شدن شرایط می‌تواند به‌عنوان نیروی جایگزین تولید مثلی عمل کند. در عوض، آنها که شدت رشد کُندتری دارند، برای همه عمر جاروکش باقی می‌مانند. در کل این قاعده به وضوح قابل تشخیص است که نوع کارها و طبقه جانور بر اساس اندازه جثه تعیین می‌شود.
رفتار دفاعی
سربازها طبقه دفاعی کلونی را تشکیل می‌دهند و وظیفه دفاع از کلونی در برابر شکارگرها را به‌عهده دارند. شکارچی اصلی این جانور نوعی مار است که از طریق منافذ سطحی لانه وارد تونل‌های زیرزمینی می‌شود. از آنجا که در شرایط عادی دهانه این منافذ مسدود است، با ورود مار جریانی از هوای تازه به درون کانال دمیده می‌شود که برای افراد کلونی نوعی هشدار محسوب می‌شود. سربازها در برخورد با این شکارگر در ابتدا سعی می‌کنند که مسیر را موقتاً با خاک مسدود کنند؛ یعنی با جفت پاهای عقبی خود مار را زیر رگباری از خاک می‌گیرند. اگر با این ترفند موفق نشوند، یکی از سربازها که معمولاً قوی‌تر و درشت‌تر است، مستقیماً به مار حمله می‌کند و به نوعی با قربانی کردن خود شانس فرار را برای بقیه فراهم می‌کند.
سربازها همچنین هنگامی که دیوارهای کلونی توسط کلونی‌های مجاور شکسته می‌شود، نقش فعالی در دفاع از کلونی ایفا می‌کنند. در درگیری‌های تن به تن رفتارهایی تهاجمی مثل گاز گرفتن، هل دادن و تنه زدن از خود نشان می‌دهند. گاه دیده شده است که دو جانور با دندان‌های پیش بالایی خود شمشیر بازی می‌کنند؛ به این ترتیب که دندان‌های خود را طوری به هم فشار می‌دهند که در هم قفل می‌شوند و در حالی‌که سرشان را شدیداً به طرفین تکان می‌دهند، همدیگر را به عقب می‌رانند. در دفاع جمعی، افراد کلونی برای جلوگیری از پیش روی کلونی مهاجم به درون سیستم تونلی خود روی سر همدیگر سوار می‌شوند و در حالی که با جیغ زدن دشمن را تهدید می‌کنند، موقتاً راه عبور و مرور را می‌بندند. پس از خاتمه جنگ دیوارهای بین دو کلونی مجدداً ترمیم می‌شود. نکته جالب توجه خزانه صوتی بسیار غنی این جانور است. در حدود 18 نوع صوت مختلف برای ارتباطات در این جانور گزارش شده است که از نظر غنا با برخی از جانوران نخستی، رقابت می‌کند.
دلایل احتمالی اجتماعی شدن موش‌های کور برهنه
کلاً برای کلونی‌هایی که زندگی اجتماعی واقعی دارند، سه ویژگی اساسی قابل تعریف است:
زندگی کردن حداقل دو نسل در یک کلونی
محدود شدن تولید مثل به افراد خاصی از کلونی
شکل‌گیری گروهی که خود را وقف نگهداری نوزادان کلونی می‌کنند.
این سه ویژگی به وضوح در مورد کلونی‌های موش‌کور برهنه دیده می‌شود. سؤالی که پیش می‌آید این است که دلایل اجتماعی شدن این جانور چیست؟ بر طبق نظریه انتخاب طبیعی، هر جانوری در راستای بالا بردن موفقیت تولید مثلی‌اش تلاش می‌کند و به این ترتیب شایستگی تکاملی خود را افزایش می‌دهد. به همین دلیل است که در طبیعت رفتارهایی مانند مراقبت‌های والدینی و در حد پیشرفته‌تر، مراقبت گروهی از نوزادان کلونی را می‌بینیم.
با توجه به شرایط سخت زندگی، مثل پراکنش نامنظم منابع غذایی و سختی عمل حفاری و وجود شکارچی‌های قوی، این جانور برای افزایش شایستگی تکاملی خود، به زندگی اجتماعی روی آورده است. از طرف دیگر، این کلونی‌ها به شدت درون‌زا هستند و ملکه مدت‌ها فقط با چند نر خاص تولید مثل می‌کند. به این ترتیب عملاً بیشتر افراد کلونی خواهر برادرهای همدیگر محسوب می‌شوند، به‌طوری که ضریب وابستگی بین آنها در حدود 81/0 محاسبه شده است؛ یعنی افراد کلونی در 81 درصد ژن‌های خود مشترک‌اند. پس گرچه یک کارگر هیچگاه مستقلاً تولید مثل نمی‌کند، ولی با مشارکت در نگهداری از نوزادان کلونی و خدمت‌رسانی به ملکه در واقع ضریب بقای گونه خود را بالا می‌برد و این به صرفه‌تر از تک‌زی بودن آنهاست که طی آن لازم است هر فرد به تنهایی تولید مثل، لانه‌سازی و غذایابی کند و در عین حال با شرایط سخت محیطی‌اش هم کنار بیاید.
منابع
1. Alcock, JO., 1997 Animal behavior: an evolutionary approach.sunderland:sinauer associates, Inc.
2. Alonso,W.J., 1998: The role of kin selection theory on the explanation of biological altruism:Acritical review. Jornal of comparative Biology 3(1): 1-14
3. Jarvis,J.U.M., 2000: Morphological castes in a vertebrate.
4. http:/WWW.csun.edu./dgray/BE528/Oriain Mole-Rat Castes.pdf.
5. Locntor,J., 2002: The naked truth about mole rats.
6. http://natzoo.si.edu/wecams/molerat1/nmcam.htm.
سعیده مهدی‌زاده
کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری
دبیر زیست‌شناسی شهر برازجان