اشاره
دکتر عطا کالیراد و دکتر مهرگان ابراهیمی از اعضای زیرکمیته اکولوژی- تکامل- رفتارشناسی زیر مجموعه کمیته علمی بیست‌ونهمین المپیاد جهانی زیست‌شناسی (تهران) بوده‌اند.
از فرصت استفاده کردیم و در مورد تجربه شرکت در این المپیاد آموزش زیست‌شناسی کشور با آنان به بحث نشستیم
دکتر عطا کالیراد: اولین بار است که من با ساختار المپیاد و به‌ویژه بخش عملی آن از نزدیک آشنا شده‌ام. ما در بخش عملی المپیاد جهانی زیست‌شناسی که در واقع ماهیت این المپیاد است، تعداد بسیاری افراد با هوش را از سراسر جهان در مجموعه‌ای گرد می‌آوریم و از آنان می‌خواهیم که تحت فشار زیاد، در یک روز، آزمایش‌هایی را که نتایج آن‌ها معلوم است، تکرار کنند. دانش‌آموزان در این آزمایش‌ها هیچ مسئله واقعی‌ای حل نمی‌کنند، بلکه صرفاً یک آزمایش 90 دقیقه‌ای که از سطح دشواری خاصی برخوردار است و می‌تواند بین توانایی‌های این دانش‌آموزان تمایز قائل شود، انجام می‌دهند.
با توجه به این که در بخش نظری به اندازه کافی دانش زیست‌شناسی آن‌ها سنجیده می‌شود؛ به‌نظرم، بهتر است بخش عملی این المپیاد کمتر رقابتی باشد؛ بلکه کاری کنیم که بین افرادی که از کشورهای مختلف گرد آمده‌اند، همکاری صورت گیرد؛ یعنی مسائل مهمی مطرح کنیم که خودمان راه‌حل آن‌ها را نمی‌دانیم.
در این المپیاد تعداد زیادی افراد باهوش و بااستعداد داریم. به جای آن که آنان را واداریم که به هر نحو ممکن با هم رقابت کنند، بهتر است سبب بارش مغزی آن‌ها شویم. بهتر است آنان را از فضای رقابتی خارج کنیم و به حل مسائل واقعی واداریم.
در حال حاضر و در موقعیت کنونی، در این المپیاد تنها برهم‌کنشی که بین دانش‌آموزان وجود دارد، در وقت آزاد آن‌هاست، یعنی در وقت استراحت و رفع خستگی. در کار علمی برهم‌کنش مفیدی ندارند.
حتی برای من که به عنوان عضو کمیته علمی در اینجا حضور دارم، برهم‌کنش علمی اندکی با دیگران وجود دارد؛ حتی بین کسانی که به‌عنوان سرپرست و داور در اینجا حضور دارند، برهم‌کنش علمی اندکی وجود دارد؛ چون بیشتر مشغول ترجمه یا اعتراض به نمره‌ها هستند. فضای سرپرستان تیم‌ها هم فضای تبادل فکری نیست.
محمد کرام‌الدینی: در سال 2000 من در جلسه شورای این المپیاد شرکت و پیشنهاد کردم که بهتر است با کاهش کمیت پرسش‌ها، کیفیت را بالا ببریم. یعنی به‌جای 100 سئوال در بخش نظری، 50 سؤال بدهیم ولی با کیفیت بهتر و متمایزکننده‌تر. این پیشنهاد تصویب شد، ولی در عمل هنوز اجرا نشده است. از سوی دیگر، کارهای عملی مخارج بسیار زیادی برای کشور میزبان دارد که می‌توان با توجه به پیشنهاد شما از این مخارج کاست. به‌نظر من امکان تغییر وضعیت وجود دارد؛ اما به‌تدریج و در درازمدت.
دکتر مهرگان ابراهیمی: من گفته‌های آقای دکتر کالیراد را تأیید می‌کنم. فکر می‌کنم بهتر است به‌جای اینکه پروتوکل آزمایش را به دانش‌آموزان بدهیم و از آنان بخواهیم که آن را اجرا کنند، بیشتر بر مهارت‌های حل مسئله دانش‌آموزان تأکید کنیم. یعنی وسایل و مواد را در اختیار آنان قرار دهیم و مسئله‌ای بدهیم تا حل کنند. بعد به بهترین روش‌ها امتیاز و نمره بدهیم.
دکتر عطا کالیراد: می‌شود بیشتر بار رقابت را بر دوش بخش نظری انداخت. بخش نظری دانستنی‌هایی را بسنجد که دانش‌آموز باید بداند.
دکتر مهرگان ابراهیمی: دانش‌آموز می‌تواند از اطلاعات موجود در بخش نظری برای حل مسائل استفاده کند.
دکتر عطا کالیراد: می‌توان از توان ذهنی این افراد استفاده کرد. این دانش‌آموزان متخصص موضوع نیستند، اما دیدگاه‌هایی دارند که می‌توان از آن‌ها برای حل مسائل استفاده کرد. در واقع می‌توان از پردازش ذهنی آن‌ها کمک گرفت.
دکتر محمد کرام‌الدینی: من المپیادی را در زمینه زیست‌شناسی می‌شناسم که تقریباً به همین گونه عمل می‌کند این المپیاد. «اونیورسیاد» نام دارد و همه ساله در دانشگاه مسکو برگزار می‌شود. «اونیورسیاد بین‌المللی زیست‌شناسی » رقابتی است فردی و در عین حال تیمی. دانش‌آموزان برای رقابت نظری (نوشتاری) و همچنین برای بخشی از پروژه تیمی خود نمره فردی دریافت می‌کنند. تیم‌ها هم برای پروژه تیمی خود نمره (معمولاً میانگین نمره اعضای تیم) دریافت می‌کنند.
شاید بتوان از الگوی این المپیاد برای اصلاح المپیاد جهانی زیست‌شناسی استفاده کرد. روال این المپیاد به‌گونه‌ای است که در روز اول دانشجویان در آزمون تئوری (نوشتاری) با هم رقابت می‌کنند. این آزمون شامل سؤالاتی از زمینه‌های مختلف زیست‌شناسی است. در صبح روز دوم به تیم‌ها دو موضوع داده می‌شود که یکی را باید انتخاب کنند. از آنان خواسته می‌شود چند مسئله خاص را مرور و راه‌حل اصلی خود را بیان کنند. تیم‌ها 6 تا 7 ساعت برای آماده‌سازی پروژه خود و حل مسئله وقت دارند. دانشجویان باید دفترچه‌ای داشته باشند. دسترسی به اینترنت هم برای آنان فراهم می‌شود. در روز سوم، دانشجویان پروژه‌های خود را ارائه می‌دهند. معمولاً هر تیم 7 تا 10 دقیقه برای ارائه و 7 تا 10 دقیقه برای پاسخ‌دادن به پرسش‌ها وقت دارد. داوران کیفیت علمی و اصالت پروژه را تخمین می‌زنند. همه تجهیزات لازم برای ارائه فراهم است. مثلاً دانشجویان در سال گذشته (2017) در دو بخش عمده شرکت کردند: اکولوژی، جانورشناسی، بیوتکنولوژی گیاهان و میکروارگانیسم‌ها که فقط به زبان روسی بود و بیوتکنولوژی پزشکی، زیست‌شناسی سلولی و مولکولی و فیزیولوژی که به زبان انگلیسی بود. برای روشن‌شدن بستر موضوع، بهتر است یک مورد از پروژه‌ها یا مسئله‌ها را شرح بدهم. عنوان پروژه بود: «اگر می‌توانی مرا بگیر». و شرح آن چنین بود:
مکانیزم‌های دفاعی باکتریایی با استفاده از موتیف‌های توالی خاص (سیستم کریسپرکاس، سیستم اصلاح محدودیت) DNA خارجی را شناسایی می‌کنند، پس بسیار سخت است که توالی ویروس سیستم ایمنی باکتری را فریب دهد و اطلاعات توالی‌های خود را پنهان کند. عمومی‌ترین و مؤثرترین راه حفاظت از DNA ویروسی در برابر دستگاه ایمنی سلول را پیشنهاد کنید. کدام ژن‌ها و تغییرات دیگر باید در ویروس ظاهر شوند؟
خوب آیا برای معلمان زیست‌شناسی هم مطلبی دارید؟
دکتر ابراهیمی: به نظرم معلمان کلاً در همه کشورها از المپیاد زیست‌شناسی جدا هستند. بیشتر افرادی که در اینجا حضور دارند، دانشگاهی هستند، نه معلم.
دکتر کالیراد: اگر اشتباه نکنم، در سال 2016، کنفرانس تکامل در آستین تکزاس تشکیل شد. این کنفرانس دانشگاهی بود و شامل تعداد زیادی سخنرانی کوتاه بود. اما در عین حال، یک بخش آموزشی داشت که معلمان در آن شرکت کرده بودند. من در بخش آموزشی شرکت کردم که واقعاً عالی بود. سه نفر از دانشگاه هاروارد آمده بودند و بحث می‌کردند که مفهوم رانش ژنی را چگونه در دبیرستان‌ها تدریس کنند و چرا دانش‌اموزان در درک رانش ژنی به‌عنوان یک فرایند تصادفی مشکل دارند و فهم و درک آن از انتخاب طبیعی دشوارتر است. کسانی که در آن شرکت کرده بودند، معلمان زیست‌شناسی دبیرستان بودند که با استادان دانشگاه‌ها نشسته بودند و گوش می‌دادند. در اینجا هم باید همین طور باشد. در جلسه آموزشی نباید کلی‌گویی کنیم که مثلاً سیاست‌های کلان کشور چک چیست. بهتر است مسائل ریزی که در آموزش وجود دارد مورد بحث قرار گیرند. بحث کنیم که چرا درک برخی مفاهیم زیستی دشوار به‌نظر می‌رسند، مانند تکامل تدریجی یا مثلاً پیوستگی ژنی و مبهم‌بودن مرزهای ژنی بین گونه‌ها. روش‌های تدریس با توجه به دستاوردهای علمی چه تغییری می‌کنند.
دکتر ابراهیمی: به نظر می‌رسد در کشور ما معلمان بیشتر به تدریس و کلاس المپیاد اهمیت می‌دهند تا روش‌های تدریس.
دکتر کالیراد: اصلاً، سؤالات المپیاد را معلمان باید طرح کنند، نه استادان دانشگاه.
دکتر ابراهیمی: باید در این المپیاد حداقل یک کارگاه برای معلمان می‌گذاشتند.