چراغی که 30 سال پیش روشن شد!
اشاره
اعضای هیئت تحریریه مجله رشد آموزش زیست‌شناسی به مناسبت یک‌صدمین شماره مجله و نیز سی‌سالگی آن یادداشت‌هایی نوشته‌اند. این است یادداشت‌های آنان:
از دشواری‌های آموزش زیست‌شناسی در دبیرستان، گستردگی موضوعات کتاب‌های درسی و نیز تخصصی بودن تحصیلات غالب دبیران از سوی دیگر است. بیشتر دانش‌آموختگان زیست‌شناسی، گرایش خاصی از این علم را، مثلاً میکروبیولوژی، در دانشگاه آموخته‌اند اما در مقام دبیر، باید همه موضوعات زیست‌شناسی را آموزش دهند.
پاسخ‌گویی به کنجکاوی بی‌حدومرز دانش‌آموزان، نیازمند داشتن اطلاعات تخصصی در زمینه مورد نظر است
گرچه مطالعه کتاب‌های مرجع زیست‌شناسی در رشته‌های مختلف، بی‌تردید نقش مؤثری در جبران این نقص دارد و از ملزومات معلمی به شمار می‌رود، اما نمی‌توان انتظار داشت که پاسخ همه سؤالات دانش‌آموزان را بتوان در چنین کتاب‌هایی یافت. پاسخ‌گویی به کنجکاوی بی‌حدومرز دانش‌آموزان، نیازمند داشتن اطلاعات تخصصی در زمینه مورد نظر است و نمی‌توان با خواندن یک یا چند کتاب دانش‌کافی برای حضور در یک کلاس قوی پیدا کرد. یکی از راهکارهای حل این مشکل، مجله‌ای است که به چالش‌های کتاب درسی و فضای کلاس پاسخ دهد و دبیران با خواندن مقاله‌های آن قدرتمندتر از گذشته تدریس خود را دنبال کنند.
مجله رشد آموزش زیست‌شناسی با گنجاندن چنین هدفی در فهرست اهداف خود، حدود 30 سال پیش به میدان آمد و از همان شماره‌های نخست سعی کرد راهکارهایی برای مدیریت چالش‌های کتاب درسی، مثل مبحث تکامل، ارائه دهد و دانش دبیران را در موضوعات روز، نظیر مهندسی ژنتیک، ارتقا دهد. درزمانی که نه اینترنتی بود و نه دسترسی به کتاب‌های مرجع، می‌توان تصور کرد که چنین مجله‌ای برای جامعه آموزشی کشور چقدر پربار بوده است.
گرچه عمده مقالاتی که در شماره‌های نخست منتشر شدند، مثل شماره‌های نخست هر نشریه علمی دیگر، را اعضای هیئت تحریریه پدید آورده بودند، اما به‌تدریج دبیران و خوانندگان نیز در تهیه مقالات آن مشارکت کردند. به این ترتیب این مجله به‌عنوان پایگاهی برای انتشار نوشته‌های دبیران و تبادل تجربیات ارزشمند آنان شناخته شد.
گسترش اینترنت و تسهیل دسترسی به منابع، نه‌تنها از لزوم مجلات علمی نکاست، بلکه ضرورت وجود آن‌ها را دوچندان کرد. چیزی که امروز در دنیای اینترنت مطرح است، میزان اعتبار مطالب است. بخشی از مطالب موجود در صفحات وب از اعتبار علمی مناسبی برخوردار نیستند و استفاده از آن‌ها گمراه‌کننده است. مطالبی که در نشریات علمی معتبر منتشر می‌شوند، چه کاغذی و چه الکترونیک، پیش از انتشار از فرایندهای داوری و ویراستاری عبور می‌کنند و این باعث جلوگیری از نشر محتوای کم کیفیت خواهد شد. بدین ترتیب مجله‌هایی مثل رشد آموزش زیست‌شناسی در فراهم کردن منابع قابل‌اعتماد فارسی، چه کاغذی و چه الکترونیک، نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند.
رشد آموزش زیست‌شناسی در طول عمر 30 ساله خود فراز و نشیب‌های مختلفی را تجربه کرده است. این مجله، سه دوره تغییر در کتاب‌های درسی را پشتیبانی کرده و رابط بین دفتر تألیف و برنامه‌ریزی آموزشی و معلمان و کارشناسان بوده است؛ همواره کوشیده است مباحث نظری و عملی آموزش زیست‌شناسی را به مخاطبان خود منتقل کند و می‌توان گفت تنها مرجع «آموزش زیست‌شناسی» در کشور به شمار می‌رود. این در حالی است که برخلاف رشته‌هایی چون ریاضی که گرایشی با عنوان «آموزش ریاضی» تا سطح دکتری در دانشگاه‌های کشور دارد، رشته‌ای با عنوان «آموزش زیست‌شناسی» در دانشگاه‌ها موجود نیست. از آنجا که اساس همه رشته‌های علوم زیستی، نظیر کشاورزی، علوم پزشکی و فناوری‌های نوین زیستی، زیست‌شناسی است، ضرورت توجه به چنین رشته‌ای مدت‌هاست که آشکار شده است.
اکنون که این نوشته را می‌نویسم، چند روزی از انتشار شماره بهار 94 می‌گذرد. در این شماره می‌بینیم که در میان پرسش‌های همکاران، پرسش‌هایی هست که پاسخ آن‌ها را می‌توان در شماره‌های قبل، حتی در نخستین شماره‌ها، یافت. این موضوع نشان می‌دهد که هستند مقالاتی که همچنان معتبرند و گذر زمان آن‌ها را کم اعتبار نکرده است؛ یا اگر کرده است با ویرایش علمی روزآمد می‌شوند. به نظر می‌رسد گزینش چنین مقاله‌هایی همراه با روزآمدسازی‌های لازم و انتشار آن‌ها در قالب ویژه‌نامه یا ویژه‌نامه‌هایی با تقسیم‌بندی موضوعی، مثل زیست‌شناسی گیاهی، بوم‌شناسی، فناوری‌های زیستی، آموزش زیست‌شناسی و نظایر آن می‌تواند یکی از منابع ارزشمند در کتابخانه دبیران، مؤلفان کتاب‌های کمک‌آموزشی و سایر متصدیان باشد.
این مجله، سه دوره تغییر در کتاب‌های درسی را پشتیبانی کرده و رابط بین دفتر تألیف و برنامه‌ریزی آموزشی و معلمان و کارشناسان بوده است
چراغی که 30 سال پیش روشن شد، تا به امروز به همت افراد زیادی همچنان روشن مانده و نورافشانی می‌کند. از سردبیران و مدیران این 100 شماره گرفته که اصلی‌ترین نقش را در انتشار به‌موقع، حفظ و ارتقای ارزش کیفی مجله داشته و دارند و بار اصلی مشکلات را به دوش کشیده‌اند، اما عاشقانه- به معنی واقعی کلمه- در این راه تلاش می‌کنند؛ تا افرادی که فقط چند سطر برای مجله مطلب نوشته‌اند.
بعضی از همراهان مجله اکنون در میان ما نیستند، مانند محمدعلی شمیم و دکتر اصغر نیشابوری. وظیفه خود می‌دانم از مرحوم حمیده علمی غروی، که عمری را در آموزش زیست‌شناسی سپری کرد یاد کنم. چون شخصاً از ایشان بسیار آموختم. ایشان حق استادی بر گردن من داشته‌اند. یاد همگی آنان گرامی باد.
سیدعلی آل‌محمد
معلم زیست‌شناسی تهران