چه جایی مناسب‌تر از مجله رشد آموزش زیست‌شناسی
پرسشِ نخست این است: در دنیای امروز، معلم زیست‌شناسی باید چه ویژگی‌ها یا توانمندی‌هایی داشته باشد؟
می‌توان با مراجعه به منابعی مانند برنامه‌های درسی و اسناد مربوط به آموزش زیست‌شناسی پاسخی برای این پرسش پیدا کرد. این اسناد به‌طورکلی چنین هدف‌هایی برای آموزش زیست‌شناسی مطرح می‌کنند:
درک مفاهیم اساسیِ فرایندها و پدیده‌های زیستی،
توانایی به‌کارگیری روش‌های تجربی در انجام پژوهش‌ها، تجزیه و تحلیل داده‌ها به‌منظور کشف و بازکشف مفاهیم علمی در جهت پاسخ‌گویی به پرسش‌هایی که در گستره علم زیست‌شناسی معنی دارند،
توانایی تعمیم یافته‌ها به زندگی،
درک ماهیت علم زیست‌شناسی و درک این واقعیت که علم زیست‌شناسی حاصل تلاش انسان است و بنابراین یافته‌های جدید، ممکن است یافته‌های قبلی را بی‌اعتبار کنند.
در این اسناد اهمیت آموزش زیست‌شناسی، در تربیت انسان‌های آگاه و توانمندی است که خلاق، توانمند و فکور باشند و بتوانند در دنیایی آکنده از خبرهای شبه‌علمی، درستی خبرهایی را که می‌شنوند تأیید یا رد کنند.
عنوانِ این مجله به‌روشنی «چیستی» و «چگونگی» رشد آموزش زیست‌شناسی را نمایان می‌کند
بنابراین، امروزه آموزش زیست‌شناسی به معنی انتقال مجموعه‌ای از دانستنی‌ها به دانش‌آموزان نیست و جامعه امروز معلمانی را موفق‌تر می‌داند که علاوه بر مفاهیم زیست‌شناسی از جایگاه این مفاهیم در زندگی انسان و مرزهای نوینی که دربرمی‌گیرند آگاه و بر فنون و روش‌های مؤثر آموزش مسلط باشند.
پرسش دوم این است: فصلنامه رشد آموزش زیست‌شناسی باید چه نوع مقاله‌ها و نوشته‌هایی را منتشر کند، مقاله‌های دانشگاهی یا نوشته‌هایی برخاسته از تجربه‌های معلمان در فرازوفرود تدریس زیست‌شناسی؟ نوشته‌هایی که پرده از اشتباه‌ها و کج‌فهمی‌های رایج در مفاهیم زیست‌شناختی برمی‌دارند یا مقاله‌های مربوط به ریزساختارها و سازوکارهای پیچیده مولکولی که چه بسا درک آن‌ها دانشی فراتر از زیست‌شناسی عمومی را می‌طلبد؟
عنوانِ این مجله به‌روشنی «چیستی» و «چگونگی» رشد آموزش زیست‌شناسی را نمایان می‌کند. این مجله به‌منظور بهبود وضعیت آموزش زیست‌شناسی منتشر می‌شود؛ آن هم در مدارس و نه در دانشگاه‌ها. بنابراین، سمت‌وسوی نوشته‌های این مجله باید در جهت تقویت معلمان و دانشجو معلمان در ارتقای توانایی‌های شغلی آن‌ها باشد.
بنابراین، نوعی از نوشتارهای مناسب چاپ در مجله، نوشتارهایی به شمار می‌روند که به معلم کمک می‌کنند تا از اشتباه‌های احتمالی در هنگام تدریس، بکاهد.
همه معلمان زیست‌شناسی این تجربه را دارند که بخشی از وقت کلاس زیست‌شناسی به حل‌وفصل تضادهایی اختصاص داده می‌شود که دانش‌آموزان بین محتوای کتاب درسی و نمونه‌های روی داده در زندگی واقعی می‌بینند.
البته، ممکن است واقعیت بعضی از این نمونه‌ها همان چیزی نباشد که می‌گویند، اما بعضی نمونه‌هایی که مطرح می‌کنند، واقعاً رخ می‌دهند. دو اتفاق:
«می‌شود از پدر و مادری که گروه‌های خونی آن‌ها O و B گزارش شده است، فرزندی با گروه خونیA به وجود آید؟ می‌گویم: نه، اصلاً امکان ندارد! دانش‌آموز پافشاری می‌کند که می‌شود، چون دوستم همین وضعیت را دارد و من با قاطعیت و بدون کوچک‌ترین شکّی تکرار می‌کنم که نه، امکان ندارد؛ حتماً اشتباه شده است و بعد برای اثبات گفته‌هایم، طرح مفصل و دقیقی از چگونگی وراثت گروه‌های خونی از والدین به فرزندان را در همه حالت‌های ممکن رسم می‌کنم و از دانش‌آموزان می‌خواهم خودشان قضاوت کنند. در آخر نیز تأکید می‌کنم همان‌طور که می‌بینید، امکان رخداد چنین وضعیتی وجود ندارد.
سال‌ها از آن ماجرا گذشته است. پرسش آن روزِ آن دانش‌آموز را یکی از هم‌کلاس‌های دانشگاهی‌ام از استاد می‌پرسد و پاسخ استاد در کمال ناباوری من، مثبت است!
می‌گوید: از آن روز به بعد خدارا شکر می‌کنم که گروه خونی بمبئی گروه خونی کمیابی است و به این خیال دلخوشم که دانش‌آموزان آن کلاس، پاسخ نادرست مرا فراموش کرده باشند؛ گرچه می‌دانم دانش‌آموزان معمولاً این‌گونه گفت‌وگوها را کمتر از یاد می‌برند!»
«اگر در کلاس درس، دانش‌آموزی از شما بپرسد که آیا امکان دارد دختری به هموفیلی دچار شود، شما چه پاسخی می‌دهید؟
پاسخ می‌دهد: می‌گویم امکان ندارد. بیماری هموفیلی وابسته به جنس است و بروز آن در دختران مستلزم وجود دو ژن مغلوب در یک فرد است؛ در این صورت نیز دختری که دچار هموفیلی است، زنده نمی‌ماند و از جمعیت حذف می‌شود.
می‌پرسم: مطمئنی؟
با قاطعیت پاسخ می‌دهد: کاملاً!»
تجربه‌هایی که درس می‌شوند
دانش‌آموزان در کلاس‌های درس زیست‌شناسی پرسش‌هایی از این دست را به فراوانی مطرح می‌کنند و ممکن است که معلمان نیز مشابه آنچه نقل کردیم، به‌اشتباه پاسخ دهند. طرح چنین پرسش‌هایی در کلاس درس زیست‌شناسی اجتناب‌ناپذیر است، زیرا چنین موضوع‌هایی علاوه بر جذابیتی که دارند، به واقعیت‌های زندگی وابسته‌اند. شاید بگویید که ریشه اشتباه این دو معلم در کتاب‌های درسی است که بیشتر به کلیات می‌پردازند و از پرداختن به جزئیات و مثال‌های نقض، سر باز می‌زنند. مثلاً در کتاب‌ها نوشته‌اند اگر بنا باشد که فرزند دختر به هموفیلی دچار شود، باید هر دو کروموزوم X او ژن مغلوب داشته باشند.
چنین اشتباه‌هایی به هر علتی که رخ دهند، برای فصلنامه رشد آموزش زیست‌شناسی مأموریت مشخصی را تعریف می‌کنند: اختصاص بخشی از این مجله به تجارب معلمان در حل‌وفصل این تضادها و کج‌فهمی‌ها. مشکل شما در کلاس درس زیست‌شناسی ممکن است مشکل معلمان دیگر نیز باشد. ابتکار شما در حل مشکلات تدریس، می‌تواند راهنمای دیگران شود. اگر قلم به دست گرفته‌اید و تجربه‌های خود را نوشته‌اید و می‌خواهید آن‌ها را در جایی منتشر کنید، چه جایی مناسب‌تر از مجله رشد آموزش زیست‌شناسی که برای همین منظور چاپ و منتشر می‌شود.
الهه علوی
کارشناس دفتر تألیف کتاب‌های درسی