اشاره
یکی از مشکلاتی که در کلاس‌های درس در مناطق دوزبانه، مانند تدریس درس زیست‌شناسی و آزمایشگاه 1 پایه دوم تجربی در مدارس عادی وجود دارد، عدم درک صحیح بیشتر دانش‌آموزان از متن کتاب درسی است که ممکن است دلایل گوناگون داشته باشد. این مقاله سعی دارد تا با بررسی روی زمینه‌های ذهنی دانش‌آموزان از لحاظ نحوه قرائت و درک صحیح کلمات فارسی و علمی کتاب نشان دهد که اگر در سنین پائین‌تر در مدارس و خانواده‌ها، بهویژه مناطق دوزبانه، نسبت به ایجاد عادات مطالعه صحیح ادبیات فارسی از کتب درسی اقدام شود و سپس پی‌گیری شود، در سنین دبیرستان مشکلات مطالعه دانش‌آموزان کمتر خواهد بود و آنان نتایج بهتری در امتحانات اخذ می‌کنند.
چکیده
پژوهش انجام شده در مورد دانش‌آموزان پایه دوم تجربی در منطقه دهلران از توابع استان ایلام است که دارای زبان بومی کردی و لری و عربی هستند و با توجه به اینکه کتب درسی مورد مطالعه در مدارس کشور به زبان فارسی است، لذا درک مفاهیم مطالب درسی آن‌طور که باید صورت نمی‌گیرد. جامعه آماری حدود 600 نفر به مدت دو سال تحصیلی پیاپی و حجم نمونه بررسی و مقایسه تعداد 102 دانش‌آموزِ دبیرستان شهید مدرس در سال تحصیلی 91-1390 به تعداد 46 نفر و سال تحصیلی 92-1391 به تعداد 56 نفر در درس زیست‌شناسی و آزمایشگاه 1 بوده است. این دبیرستان دانش‌آموزان برتر پسر منطقه را در بر دارد و بنابراین، توقع بیشتری از نتایج علمی آن می‌رود.
ابزار جمع‌آوری اطلاعات براساس نمرات اخذ شده دانش‌آموزان در دو سال تحصیلی فوق در ترم‌های اول و دوم و استفاده از نرم‌افزار spss در تفسیر نتایج آنها پس از امتحانات است. عملکرد این دانش‌آموزان در توانایی درک مطلب و تفسیر آنچه کتاب در متن فارسی خود در مفاهیم علمی از آنها می‌خواهد، در دو سال پیاپی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت. چون دانش‌آموزان مربوط به همان دبیرستان بوده‌اند، مقایسه بین دو گروه در دوسال متوالی به‌صورتی انجام شد که برای دانش‌آموزان سال تحصیلی 92-1391 پس از تدریس هر درس متن کتاب کلمه به کلمه توسط معلم قرائت و مفهوم فارسی و علمی آن توضیح داده شد. این کار برای دانش‌آموزان سال قبل به این دقت صورت نمی‌گرفت.
نتایج نشان داد که میانگین نمرات حاصل در سال تحصیلی مورد تحقیق(92-1391) نسبت به سال تحصیلی (91-1390) بالاتر رفته و دانش‌آموزان درک بهتری از مفاهیم کتاب درسی پیدا کرده‌اند. بنابراین، توصیه می‌شود در مناطقی که دانش‌آموزان دوزبانه هستند، نه فقط در دوران قبل از دبستان و دبستان حتی پس از آن نیز نسبت به توجه به ادبیات فارسی در کنار زبان بومی توجه خاصی اعمال شود.
در تدریس درسی مانند زیست‌شناسی کلمات نقش اساسی را بازی می‌کنند
مقدمه
در کشور ما تعداد زیادی از دانش‌آموزان با تسلط به زبان غیرفارسی قومی و مادری و با آشنایی اندک با زبان فارسی، وارد دبستان می‌شوند. یعنی همه کودکان در سنین شش تا هفت سالگی وضعیت زبانی یکسان ندارند و تسلط آنان به زبان فارسی به یک اندازه نیست. با این شرایط و روند عملی وجود اختلالات آموزشی به واسطه وضعیت‌های زبانی متفاوت اجتناب‌ناپذیر است. زیرا، زبان یعنی ابزار و شرط اصلی آموزش در این صورت به سدّی بدل شده است که خود به‌عنوان مانع آموزش و انتقال اطلاعات عمل می‌کند و باز به همین اکتفا نمی‌کند و عامل مشکلات عاطفی و روانی تعداد زیادی از دانش‌آموزان غیرفارسی‌زبان می‌شود. آن دسته از کودکان که بدون آشنایی کافی به زبان فارسی، وارد دبستان می‌شوند و ناچارند بدون تسلط بر ابعاد شفاهی زبان فارسی، ابعاد نوشتاری، یعنی خواندن و نوشتن آن را بیاموزند. شک نیست که این کودکان در دبستان عملکرد مناسبی نخواهند داشت و در سال‌های اول ورود به مدرسه، با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شوند. عده زیادی از آنان در طی سال‌های بعد، به دلیل نداشتن تسلط کافی به زبان آموزشی، دروس دیگر را به‌طور کامل نمی‌فهمند و به لحاظ علمی عقب می‌مانند (خدادوستان، 1371).
هدف ازتحقیق
هدف از این تحقیق بررسی ریشه اصلی عدم درک و استنتاج صحیح بیشتر دانش‌آموزان از موضوع درسی به علت ضعف در مطالعه ادبیات فارسی کتاب زیست‌شناسی و آزمایشگاه 1 پایه دوم تجربی و سپس به‌کار بستن راهکاری مناسب برای رفع این مشکل بود.
سؤال تحقیق
گویش‌های مادری در مناطق دوزبانه تا چه حد در جلوگیری از یادگیری صحیح دانش‌آموزان در خواندن جملات فارسی کتاب درسی نقش دارد و آیا دوزبانه بودن منطقه در یادگیری دانش‌آموزان در خواندن کتب درسی نقش دارد؟
بیان مسئله (توصیف وضعیت موجود و اهمیت و ضرورت انجام تحقیق)
تجربه من به‌عنوان دبیر زیست‌شناسی دبیرستان با تدریس چندین ساله‌ام در درس زیست‌شناسی در همه پایه‌ها در دبیرستان‌های پسرانه و دخترانه شهر دهلران به من نشان داد که دانش‌آموزان در حد و اندازه‌های تقریباً یکسانی در یادگیری این درس توانایی ندارند و حتی با وجود مطالعه فراوان؛ مشکلات زیادی در درک مطالب درسی و در نتیجه، در اخذ نمرات مطلوب در امتحانات نهایی و کنکورها دارند. هرچند که در سایر دروس تخصصی آنها نیز وضعیت مشابهی وجود داشت، ولیکن با توجه به اینکه درس زیست‌شناسی درس اصلی رشته تجربی است، لذا باید دست‌کم نیمی از دانش‌آموز شایستگی خود را در این درس بخوبی نشان دهند. این مشکل در درس زیست‌شناسی و آزمایشگاه 1 پایه دوم تجربی در دبیرستان مورد تصدی‌ام نیز وجود دارد. تصور اینجانب چنین بود که شاید دانش‌آموزان فوق این مشکل را داشته باشند، ولی با پرسش از همکاران در مدارس دیگر آنها نیز وضعیتی مشابه و حتی بدتر را گزارش دادند. به همین دلیل، همه سعی‌ام را بکار بستم تا به دنبال راهکاری مناسب در جهت حل این مشکل باشم.
مفهوم تدریس به آن قسمت از فعالیت‌های آموزشی که با حضور معلم در کلاس درس اتفاق می‌افتد اطلاق می‌شود
روش و ابزار گردآوری اطلاعات
در جلسه گروه‌های آموزشی منطقه، مشکل موجود را مطرح کردم و همکارانم در سایر گروه‌ها نیز به وجود این مشکل اعتراف کردند. قرار بر این شد تا با همکاری دیگر گروه‌های آموزشی، بهویژه ادبیات فارسی و روانشناسی موضوع مورد بررسی قرار گیرد تا راه‌حل مناسبی برای آن پیدا شود. با صحبت‌هایی که با اساتید محترم دانشگاه‌ها در منطقه انجام شد، به‌طور علمی راه‌های یادگیری دانش‌آموزان مورد تحلیل بیشتری قرار گرفت و با توجه به اینکه منطقه مورد تدریس من زبان محاوره‌ای بومی به زبان‌های کردی‌ـ لری‌ـ عربی داشتند، این موضوع می‌توانست به‌عنوان عامل مهمی در یادگیری دانش‌آموزان (حتی در مقطع دبیرستان) مورد توجه قرار گیرد. هرچند نحوه تدریس دبیران نیز با توجه به اصول یادگیری بسیار مهم است.
از منابع مطالعاتی گوناگونی مورد که می‌توانست در پیدا کردن ریشه یا ریشه‌های اساسی این مشکل و دلایل پیدایش آن نقش داشته باشد استفاده کردم؛ از جمله نحوه تدریس مؤثر دبیران و وضعیت دوزبانه بودن منطقه (یک زبان محاوره‌ای و یک زبان فارسی کتابی) ـ وجود راه‌های گوناگون تحریف ذهن دانش‌آموز، مانند رایانه و اینترنت ـ تلفن همراه و غیره که وقت دانش‌آموز را تلف و توجه دانش‌آموزان را کاهش می‌دهد. از بین مطالب فوق آنچه بیشتر مشاهده می‌کردم وجود ادبیات گفتاری محلی در بین دانش‌آموزان و نقش منفی آن در یادگیری دروس بود. حتی این موضوع بعضاً باعث ایجاد فشار روانی بزرگی برای دانش‌آموزان مستعد در به یاد آوردن متن کتاب‌های درسی در امتحانات شده بود.
روش و ابزار گردآوری اطلاعات براساس لیست نمرات پایانی ترم اول و دوم سال تحصیلی 91-1390 و 92-1391 دانش‌آموزان در نمونه‌های هدف و مقایسه ترم به ترم آنها بوده است.
جامعه و نمونه آماری
در این تحقیق جامعه آماری شامل کلیه دانش‌آموزان پایه دوم تجربی منطقه دهلران و نمونه آماری شامل تعداد 102 دانش‌آموز پسر پایه دوم تجربی در درس زیست‌شناسی و آزمایشگاه 1 شاغل به تحصیل در دبیرستان شهید مدرس دهلران از توابع استان ایلام در دو سال تحصیلی 1391-1390 و 92-1391 است.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات
تجزیه و تحلیل براساس استفاده از نرم‌افزار spss و برآورهای میانگین‌های نمرات دانش‌آموزان است.
ارزیابی نهایی(نتیجه‌گیری)
در تدریس درسی مانند زیست‌شناسی که کلمات نقش اساسی را بازی می‌کنند، اگر نحوه تدریس بر پایه بیان صحیح کلمات کتاب درسی انجام و یک نظام مفهومی و منسجم در ذهن دانش‌آموز ایجاد شود و سپس از فناوری‌های آموزشی در کنار تدریس استفاده شود و همچنین اگر کلاس درس، کلاسی باشد که دانش‌آموزان با دقت و تلاش خود و با کمک معلم بتوانند به یادگیری اساسی و بهتر دروس بپردازند، آنگاه می‌توان انتظار داشت که به مرور درس زیست‌شناسی بازده بیشتری در کلاس‌های درسی کسب کند. پایه و اساس این کار باید در سنوات قبل از دبیرستان برداشته شود، ولیکن مشکل بزرگ مناطق دوزبانه در گفتگوهای عامیانه فاصله‌ای است که بین این عملکرد و زبان محاوره‌ای وجود دارد. از طرفی، کم‌توجهی خانواده‌های بومی به این موضوع باعث می‌شود تا فرزندانشان در یادگیری مفهومی این درس و سایر دروس دچار اشکالاتی شوند.
آموزش معنایی عام‌تر از تدریس دارد. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت هر تدریسی آموزش است، ولی هر آموزشی ممکن است تدریس نباشد
این پژوهش نشان داد که نه فقط در سنین ابتدایی، بلکه در سنین دبیرستان نیز به علت رابطه دانش‌آموز با خانواده و محیط بهویژه در مناطق دوزبانه باید دبیران دروس مختلف روخوانی و روان‌خوانی صحیح کتب درسی را از دانش‌آموزان خود بخواهند، تا مطلب درسی به‌طور صحیح در ذهن آنها جای گیرد و مفهوم سؤالات را بهتر دریافت کنند و پاسخ دهند.
در محاسبات آماری، با وجودی‌که پژوهش با راه‌حل‌های گوناگون روی دانش‌آموزان از ابتدای سال صورت گرفت، ولی تفاوت معناداری در میانگین نمرات بین ترم اول سال تحصیلی قبلی با ترم اول سال تحصیلی جاری (92-1391) مشاهده نشد؛ ولی بین میانگین نمرات ترم دوم با ترم اول سال جاری و ترم دوم سال جاری با ترم دوم سال قبل با راه‌حل انتخابی تفاوت معنادار مشاهده شد که نشان از روند آهسته و تدریجی پیشرفت دقت دانش‌آموزان داشت.
داده‌های حاصل از امتحانات کلاسی را در اختیار همکاران نیز قرار دادم و آنها نیز شاهد پیشرفت تدریجی دانش‌آموزان بودند.
بنابراین، در پاسخ به سؤال تحقیق در خصوص نقش گویش‌های مادری و دوزبانه بودن منطقه در یادگیری صحیح درسی می‌توان به این نتیجه رسید که گویش‌های غیرفارسی می‌توانند در برداشت صحیح مطلب درسی تأثیر مثبتی نداشته باشند و چه بسا اثر منفی نیز داشته باشد.
در کنار مشکل دانش‌آموزان ذی‌ربط، در خصوص اهمیت توجه به روخوانی و روان‌خوانی آنها؛ روش تدریس همکاران نیز در کلاس درس با تکیه بر این مشکل مهم است. یادآوری این موضوع ضروری است که مفهوم تدریس به آن قسمت از فعالیت‌های آموزشی که با حضور معلم در کلاس درس اتفاق می‌افتد اطلاق می‌شود. تدریس بخشی از آموزش است و همچون آموزش یک سلسله فعالیت‌های منظم، هدفدار و از پیش تعیین شده را در بر می‌گیرد و هدفش ایجاد شرایط مطلوب یادگیری از سوی معلم است. به آن قسمت از فعالیت‌های آموزشی که به وسیله رسانه‌ها و بدون حضور و تعامل معلم با دانش‌آموزان صورت می‌گیرد، به هیچ وجه تدریس گفته نمی‌شود. بنابراین، آموزش معنایی عام‌تر از تدریس دارد. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت هر تدریسی آموزش است، ولی هر آموزشی ممکن است تدریس نباشد.
در مناطق دوزبانه، لازم است در کلاس درسی از همان اول سال تحصیلی همکاران با قرائت صحیح کتب درسی و گوشزد کردن مکرر دانش‌آموزان به دقت در شیوه مطالعاتی از لحاظ روخوانی و روان‌خوانی آنها و استنتاج صحیح از مطالعات خود اقدام کنند
پیشنهادها
1.در شروع هر سال تحصیلی لازم است هر دبیر اطلاعاتی را از وضعیت نمرات دانش‌آموزان کلاس و کیفیت سؤالات امتحانی درس تحت تصدی که در سال قبل دانش‌آموزان وجود داشته است کسب و آگاهانه به سراغ کلاس درسی برود. وظیفه پی‌گیری این موضوع بر عهده مدیر مدرسه است.
2.در مناطق دوزبانه، لازم است در کلاس درسی از همان اول سال تحصیلی همکاران با قرائت صحیح کتب درسی و گوشزد کردن مکرر دانش‌آموزان به دقت در شیوه مطالعاتی از لحاظ روخوانی و روان‌خوانی آنها و استنتاج صحیح از مطالعات خود اقدام کنند.
3.سعی شود با توجه به نوع منطقه و دوزبانه بودن آن از همان ابتدای سال تحصیلی پس از قرائت صحیح کتب درسی توسط همکاران از دانش‌آموزان نیز خواسته شود تا توان خود را در مطالعه صحیح و درک مطلب موضوع مورد مطالعه نشان دهند و سپس بازخورد صحیح به آنان داده شود.
4.لازم است مشاوران هر مدرسه برای همه دبیران بهویژه دبیرانی که به تازگی وارد مدرسه شده و با دانش‌آموزان آشنا نیستند وضعیت دانش‌آموزان و اوضاع خانوادگی و فرهنگی آنها را توضیح دهند.
5.ایجاد هسته‌های مشاوره و روان‌درمانی دانش‌آموزانی که در مطالعه صحیح دچار مشکل هستند.
6.تبلیغات توسط ائمه جمعه و جماعات در ارتباط با وظایف خانواده‌ها و اعضای انجمن‌ها درخصوص توجه به دانش‌آموزان در منازل و محافل در دقت در مطالعات ادبیات فارسی در کتب درسی، بهویژه در مناطق دوزبانه.
7.ایراد سخنرانی‌ها ـ نمایش فیلم وتبلیغات از طریق وسایل ارتباط جمعی جهت افزایش توان ذهنی دانش‌آموزان.
8.محتوای کتب درسی باید با آداب و رسوم و ذهنیات دانش‌آموز سنخیت بیشتری پیدا کند.
9.هدف‌های رفتاری کتاب در اول کتاب و هدف‌های کلی و جزئی هر درس در کتب درسی لحاظ شود.
منابع
1.خدادوستان، علیرضا، (1371)، گزارشی از وضعیت آموزش‌وپرورش در مناطق دو زبانه استان اصفهان، طرح تحقیقاتی شورای تحقیقات سازمان آموزش‌وپرورش استان اصفهان.
2.سیله، واسیطه، (1388)، کودک هویت زبان مادری، برگرفته از سایت 12/2/1390
3.شمس اسفندآبادی، (1382). مطالعه سبک‌های یادگیری در دانش‌آموزان یک‌زبانه و دوزبانه و رابطه آن با پیشرفت تحصیلی و جنسیت، فصلنامه نوآوری‌های آموزشی، 19-12.
4.شعبانی، حسن، 1385، مهارت‌های آموزشی روش‌ها و فنون تدریس، تهران، سمت.
5.کافمن، جی، و هالاهان، دی. پی. (1371). کودکان استثنایی، ترجمه دکتر فرهاد ماهر. تهران؛ انتشارات رشد.
6.محمودی، محمد تقی، (1390) ، بررسی و مقایسه سواد خواندن در دانش‌آموزان دوزبانه(ترک زبان) و تک‌زبانه پایه چهارم ابتدایی استان چهارمحال و بختیاری بر اساس مطالعات (پرلز 2006)، برگرفته از سایت 12/3/1392ـ ساعت 30/20 به آدرس: journals.miau.ac.ir/.../af_5432739424245443275526 (doc)
7.میرزا محمدی، محمدحسن، 1383، کتاب ارشد، تهران، پوران پژوهش.
مسعود نقش جواهری
کارشناس ارشد زیست‌شناسی
دبیر زیست‌شناسی دبیرستان‌های دهلران، استان ایلام