زیست شناسی هنر است

علم و هنر از نخستین روزهای آفرینش آدمی درهم‌تنیده بوده‌اند. به همین علت، گاه نمی‌دانیم برخی افراد را برای هنری که در طراحی تصاویر به‌خرج داده‌اند تحسین کنیم، یا برای کشف‌های علمی آنان اهمیت قائل شویم. آندره‌آس واسیلوس¹ پزشک سده شانزدهم طرح‌های بی‌نظیری از اندام‌های بدن آدمی برای کتاب خود ترسیم کرده است(شکل۱)؛ رابرت هوک² در سال ۱۶۶۵ طرح‌هایی هنرمندانه برای کتاب میکروسکوپیا³رسم کرد و بدین وسیله چشم انسان را به دنیای سلول‌ گشود.

ماریا سیبلا مریان⁴ در پایان سده هفدهم و آغاز سده هجدهم تصاویر کم‌نظیری از حشرات و دگردیسی آن‌ها نقاشی کرده است (شکل۲). ارنست هکل⁵ زیست‌شناس سده نوزدهم نیز در کتاب شکل‌های هنری طبیعت⁶؛ نمونه‌هایی از تلفیق زیست‌شناسی و هنر را به نمایش گذاشته است (شکل۳). امروزه، صفحه‌های کتاب‌های زیست‌شناسی جهان پر است از هنر طراحی و نقاشی هنرمندان گمنام.

زیست ‌هنر

در مسیرِ حرکتِ همگامِ زیست‌شناسی با هنر، از نقاشی و طراحی برای کتاب که بگذریم به هنرهای دیگر هم می‌رسیم. یکی از این هنرهای نوین که نسبت به علم زیست‌شناسی بسیار جوان‌تر است، هنری است حدوداً ۲۰ ساله که آن را «زیست‌هنر» نام نهاده‌اند.

اگرچه، در سال ۱۹۹۷ ادواردو کاتس⁷ هنرمند امریکایی در کارهای هنری خود موسوم به کپسول زمان⁸ از واژه بیوآرت⁹ (زیست‌هنر) استفاده کرد، اما «زیست‌هنر» در واقع از آغاز سده بیست‌ویکم رو به گسترش گذاشته است.

«زیست‌هنرمندان» فقط با رنگ و قلم و کاغذ کار نمی‌کنند. آنان جانداران، بافت‌های زنده آن‌ها، باکتری‌ها یا فرایندهای زیستی را نیز در آثار هنری خود وارد می‌کنند و به‌ویژه، با استفاده از برخی فرایندهای علمی، مانند زیست‌فناوری (شامل مهندسی ژنتیک، کشت بافت و کلونینگ)، آثار هنری خود را می‌آفرینند و به نمایش می‌گذارند.

برخی زیست‌هنرمندان در آثار هنری خود فقط از مواد زیستی استفاده می‌کنند، درحالی‌که برخی دیگر تصویرهایی را به‌کار می‌برند که در پزشکی و تحقیقات زیستی کاربرد دارند. بعضی از آنان می‌کوشند پیشرفت‌های علوم زیستی را با نگاهی انتقادی مطرح کنند و درباره آینده آن هشدارهای لازم را بدهند؛ اما برخی دیگر، با کاربرد زیبایی‌شناسی جزئیات متناقض طبیعت را که معمولاً جلب نظر نمی‌کنند، به نمایش می‌گذارند.

زیست‌هنر غالباً انتقادی است. بسیاری از آثار زیست‌هنرمندان به نقد اثرهای انسان بر کره‌زمین و نیز نقش علم در جامعه می‌پردازند. بدیهی است که زیست‌هنرمند باید زیست‌شناسی هم بداند یا حداقل دوره‌ای را در این زمینه گذرانده باشد تا بتواند با بافت‌های زنده یا باکتری‌ها کار کند. بسیاری از زیست‌هنرمندان در زمینه‌های کشت بافت یا تراژنی کار می‌کنند و بسیاری دیگر دانشمند نیز هستند که در زمینه زیست‌شناسی مولکولی فعالیت دارند. چند مثال از زیست‌هنر برای معرفی از این شاخه دورگه میان زیست‌شناسی و هنر لازم است.

باکتری ‌های هنرمند

ناتان شانر¹⁰ با استفاده از پروتئین‌های فلورسانیِ هشت کلنی باکتریایی مختلف درون یک ظرف پتری، منظره‌ای زیبا و رنگین از ساحل سان‌دیگو ترسیم کرد (شکل۴).

انسان در گُل

این سویه از گیاه اطلسی که «ادونیا» نام دارد، در طبیعت یافت نمی‌شود، بلکه از اختراع‌های ادواردو کاتس¹¹، بنیان‌گذار «زیست‌هنر» است و با کمک فنون مهندسی ژن و زیست‌شناسی مولکولی خلق شده‌ است. روی گلبرگ‌های صورتی‌رنگ این گیاه رگ‌های سرخ‌رنگی وجود دارد. در سلول‌های تشکیل‌دهنده این رگ‌ها، ژن‌های خود هنرمند بیان می‌شوند و پروتئین خاص خود را تولید می‌کنند. کاتس این ژن را از خون خود جدا و توالی‌یابی کرده است. ژن مذکور قطعه‌ای از ژن‌های زنجیره کاپای IgG (ایمونوگلوبولین G) است که روی کروموزوم شماره ۲ هنرمند وجود دارد. این اثر در موزه تاریخ طبیعی معما¹² در امریکا نگه‌داری می‌شود (شکل۵).

خرگوش سبز درخشان

در سال ۲۰۰۰ «ادورادو کاتس» در فرانسه خرگوش سفید تراژن که «آلبا» نام داشت را با استفاده از پروتئین فلورسان سبز تولید کرد. موهای این خرگوش در برابر نور فرابنفش به رنگ سبز درخشان درمی‌آمد (شکل۶).

زیست‌هنر در خدمت آدمی

زیست‌هنر، گاه کاربردی هم می‌شود. این چاپگر زیستی آثار هنری خوراکی خلق می‌کند. نمونه اولیه این چاپگر زیستی جلبکی نشان می‌دهد که چگونه می‌توان برای تهیه غذاهای سالمِ دیجیتالِ مورد نیاز، در فضای خانه از جلبک‌های میکروسکوپی استفاده‌کرد. جلبک‌دانِ این چاپگر زیستی در واقع جوهر آن را تأمین می‌کند و محتوی جلبک‌های میکروسکوپی غذایی، مانند کلرلا، سپیرولینا و هماتوکوکوس است. انتخاب گونه‌های مختلف جلبک‌ها برای تأمین رنگ‌های مختلفی است که برای چاپ رنگی مورد نیاز است. به‌علاوه، رنگ‌های جلبک‌ها اغلب نشان‌دهنده ارزش غذایی آن‌ها هم هست. مثلاً، کلرلا دارای مقدار زیادی رنگدانه کلروفیل است. این چاپگر زیستی نوعی زیست‌هنر کاربردی برای کاشت جلبک‌ها به منظور تأمین مواد غذایی انسان در شهرها به شمار می‌رود¹³ (شکل۷).

کریسپر در خدمت زیست‌هنرمند

یکی از هنرمندان¹⁴، کاربردهای نادرستِ داروهای آنتی‌بیوتیک‌ را در لباس‌هایی وصله‌دار شبیه به لباس‌های مورد استفاده در شرایط دشوار جنگ جهانی دوم به‌کار برده است. او این اثر هنری را برای بزرگداشت هفتاد و پنجمین سالگرد کاربرد پنی‌سیلین در درمان عفونت‌های باکتریایی طراحی کرده و آن را «تولید با وسایل‌کهنه¹⁵» نام‌گذاری کرده است. این هنرمند در این اثر هنری خود از نخ‌هایی استفاده کرده است که با انواع خاصی باکتری اشریشیا کلای رنگ‌آمیزی شده‌اند. این زیست‌شناسِ هنرمند ژن مقاومت به پنی‌سیلین را با استفاده از سیستم کریسپر¹⁶، از باکتری معروف اشریشیا کلای خارج و به‌جای آن قطعه‌ای DNA وارد کرده که پس از ترجمه شدن به کد ACII، شعار قدیمی «تولید با وسایل کهنه» را پدید می‌آورد. این شعار به منظور یادآوری استفاده مردم از لباس‌های وصله‌داری است که در شرایط سخت اقتصادی دوران جنگ جهانی دوم رایج بوده است (شکل۸).

زیست‌هنر و اثرهای علوم زیستی بر اجتماع

به‌نظر می‌رسد جای اخلاق زیستی در زیست‌هنر خالی است. به همین علت «زیست‌هنر» به موضوعی بسیار بحث‌انگیز تبدیل شده است. گرانیگاه همه این بحث‌ها آن است که آیا اصولاً زیست‌هنرمندان مجازند در آثار هنری خود از مواد زنده استفاده کنند؟ برخی زیست‌هنرمندان با زیر پا گذاشتن حقوق جانداران، برای رسیدن به مقاصد خود از آن‌ها استفاده‌های نادرست می‌کنند؛ به‌ویژه، کاربرد جاندارانِ تراژن و بافت‌های جداشده از بدن آن‌ها.

«زیست‌هنر» زمینه‌هایی مانند طراحی انتقادی یا تفکربرانگیز در خود دارد. مخاطبان بیشترِ این نوع کارها عموم مردم‌اند. چون زیست‌هنرمندان با مواد زنده کار می‌کنند، در مورد مراحل زنده بودن مواد هنری آنان بحث‌ها و اختلاف‌نظرهای بسیاری وجود دارد. کاربرد مواد زیستی باعث بروز بحث‌های اخلاقی، اجتماعی و زیبایی‌شناسی شده است.

هنر در این شماره

در گفت‌وگو با دکتر محمود امانی طهرانی که در این شماره درج شده است، تلفیق هنر با طراحی و آماده‌سازی کتاب‌های درسیِ آینده مورد بحث قرار گرفته است. هم‌چنین، کاربرد طراحی و نقاشی در ارزشیابی از یادگیری دانش‌آموزان، عنوان یکی از مقالات این شماره است که در واقع شرح تجربه‌ای درخصوصِ اهمیت هنر در یکی از مهم‌ترین بخش‌های آموزش، یعنی ارزشیابی است. بهار فصل ارزشیابی در آموزش است. این بهار را دریابیم که تکیه بر ایام نیست.